نقد غزل معاصر

جلسه رونمایی از مجموعه غزل «خانه زاد خورشید» سروده محمدمحسن سوری که با حضور، سخنرانی و شعرخوانی محمود دولت‌آبادی، جواد مجابی، نوذر آزادی، شمس لنگرودی، حافظ موسوی و اردشیر رستمی برگزار شد، فرصتی بود تا شاعران و پژوهشگران حوزه شعر معاصر به بیان دغدغه‌هایشان در حوزه غزل فارسی پرداخته و غزل و غزلسرایی معاصر ایران را مورد نقد و ارزیابی کارشناسانه قرار دهند.

  مراقب باشیم احساس شاعرانگی آسیب نبیند
جواد مجابی در ابتدای سخنان خود با بیان اینکه آنچه شعر شاعران دهه 50 و بعد از انقلاب را  از شاعران قبل از انقلاب متمایز می‌کند، وجود نوعی نگاه تردیدآلود و  طنزآمیز است، گفت: این ویژگی در شعر شاعران جوان به وفور یافت می‌شود و اگرچه هنوز به پختگی و بلوغ نرسیده، ولی بسیار امیدوار کننده است.
جواد مجابی افزود: شاعر و نویسنده با نگاه کردن به واقعیت‌های زندگی نتیجه نگریستن خود را به دیگران به صورت بینشی جدید عرضه می‌کنند.
این منتقد ادبی تصریح کرد: شاعر و نویسنده با دیدن و انتقال بینش جدید خود به افراد، نه تنها به نگاه خود تحرک می‌بخشد بلکه بینش دیگران را نیز تغییر، تحریک و تقویت می‌کند. وی با بیان اینکه شاعر و هنرمند در مسیر حیات خود به شکل‌های زندگی از قبیل مرگ، عشق و تمامی مسائل روزمره توجه می‌کند و تفاوت او با مردم عادی تنها در توجه به
«زندگی شکل‌ها» است، تصریح کرد: هنرمند و شاعر به زندگی شکل‌ها نگاه و توجه ویژه دارد و تلاش می‌کند آن را دقیق‌تر و موشکافانه‌تر برای مردم بیان کند.
مجابی ادامه داد: بنده در ابتدا این نوع نگاه را در نقاشی تجربه کردم ولی بعدها و بتدریج نگاه به زندگی شکل‌ها را در تمامی جنبه‌های هنر حتی در شعر و داستان نیز مشاهده کردم و به نظرم در طول تاریخ، زندگی شکل‌ها هنرمندان را به خود مشغول کرده است.
وی در معرفی و نقد مجموعه غزل خانه زاد خورشید نیز گفت: این مجموعه غزل دارای نگاه اجتماعی است که در تمامی شعرای دهه 50 مشاهده می‌شود، با این حال تأکید شاعر برای بیان این نوع نگاه سبب شده است که قالب آزاد نیز برای بیان بخش دیگری از تجربه‌ها یا همان زندگی شکل‌ها به کار گرفته شود.
این منتقد ادبی ادامه داد: غزل به دلیل ماهیت و شکل ساختاری خود دارای نوعی انضباط است که شاعر را برای بیان برخی از تجربه‌ها محدود می‌کند و از همین رو است که شاعر در این مجموعه قالب آزاد را نیز به صورت موازی برای بیان برخی از تجربه‌ها به کار گرفته و این از جمله ویژگی‌های این مجموعه شعر است که به صورت توأمان در قالب غزل و آزاد برای توصیف موضوعات اجتماعی استفاده شده است.
مجابی با تأکید بر ضعف مطبوعات در نقد ادبی و بی‌توجهی به این موضوع اظهار داشت: متأسفانه در مطبوعات کشور به نقد ادبی توجه کافی نمی‌شود و حتی در تجربه سال‌های گذشته دیده‌ایم که انجمن‌های ادبی نیز به فراموشی سپرده شده‌اند. انجمن‌های ادبی که در آن شاعران برای یکدیگر اشعار خود را می‌خواندند و پیشکسوتان با متانت ایرادها و نواقص را بازگو می‌کردند و در سایه آن صنعت و حرفه‌ای ایجاد می‌شد.
مجابی ادامه داد: وقتی نقد ادبی در کشور و روزنامه‌ها نباشد، بی بندوباری ادبی در کشور حاکم می‌شود که این بی بندوباری لزوماً و تنها به دلیل کم سوادی نیست بلکه بخشی از آن ناشی از جاه‌طلبی‌های شخصی نیز هست. موضوعی که متأسفانه به احساس شاعرانگی در کشور آسیب خواهد زد.

  فرم غزل؛ از بیان موضوعات غنایی تا موضوعات اجتماعی
سخنران بعدی مراسم شاعر و منتقد برجسته، حافظ موسوی بود. موسوی در ابتدای سخنان خود با تأکید بر اینکه قالب غزل به عنوانی قالبی سنتی، امروزه مفاهیم اجتماعی مدرن را در خود جای داده است، درباره مجموعه غزل «خانه زاد خورشید» گفت: این مجموعه شعر ترجمانی انتقادی از آرزوها، سمبل‌ها و رؤیاهای نسل ما است که روزگاری با قالب غزل مخالف بودیم.
وی با تأکید بر رویکرد سال‌های جوانی خود با قالب غزل و مخالفت با این نوع شعر گفت: در سال‌های ابتدایی انقلاب و کمی بعد از آن بشدت با فرم غزل مخالف بودم زیرا در آن دوران این فرم، آمیختگی زیادی با سیاست پیدا کرده بود.
وی افزود: در سال‌های بعد از انقلاب نیز معتقد بودم احیای مجدد غزل، سنتی است که در فرم سیاست بازگشته است و در آن سال‌ها شعر بیشتر جوانان غزل بود و نسل ما که تحت تأثیر اشخاصی نظیر شاملو، فروغ، نیما و حتی سپهری بودیم با آن مخالفت می‌کردیم.
موسوی با بیان اینکه بتدریج غزل به عنوان فرم سنتی در شعر فارسی درونمایه بیان مفاهیم بسیار جدید و مدرنی قرار گرفت، گفت: بتدریج در سال‌های بعد از انقلاب مشاهده کردم که جوانان با غزل به عنوان ابزار و فرم سنتی موضوعاتی را بیان کردند که نظر من و بسیاری از افرادی را که مانند من با قالب غزل مخالفت و دشمنی داشتند، تغییر داد. وی ادامه داد: شاید رویکرد رباعی در غزل مهم‌ترین فعالیت شاعران در آن دوران بود که نمونه والای آن را در شعر سیمین بهبهانی دیدیم آنچنان که دکتر حق‌شناس در زمینه شعر سیمین معتقد است؛ روح دنیای مدرن روح رباعی است و غزل سیمین به دلیل داشتن این روح، غزل مدرن محسوب می‌شود.
موسوی با تشریح نگاه ایرانیان در زمینه شعر و علاقه آنها به فرم غزل تصریح کرد: اقبال لاهوری نیز معتقد است ایرانیان به دلیل توجه ویژه به جزئیات و بی توجهی به کلیات علاقه زیادی به غزل داشتند و آنچنان که نیما نیز معتقد بود شعر کلاسیک یا غزل فاقد ساختار و انسجام است که با برداشتن سطری از آن شعر انسجام خود را از دست نمی‌دهد.
وی ادامه داد: در تجربه شعر فارسی در نیمه دهه 60 تلاش زیادی از سوی شخصیت‌هایی مانند براهنی برای نزدیک شدن شعر به رمان صورت گرفت تا از این منظر شعر مدرن جای خود را پیدا کند و نتیجه آن تقویت رویکرد رباعی در شعر فارسی شد.
این منتقد ادبی در ادامه با بیان اینکه در تاریخ ادبیات ایران و بسیاری از کشورها حماسه تقدم زمانی بر غزل داشته است، تأکید کرد: اینکه ایرانی‌ها در سال‌های دور به سمت فرم غزل حرکت کردند شاید به این دلیل بوده است که خیلی زودتر از اقوام دیگر مانند اعراب به فردیت رسیدند. در غزل، انسان ایرانی برای نخستین بار خودش را موضوع می‌کند و از حالات و احساسات خود سخن می‌گوید.
وی در ادامه اظهار داشت: نکته جالب توجه در این فرم این است که در سال‌های اخیر این فرم سنتی، ابزاری برای بیان موضوعات اجتماعی و بسیار مدرن شده است و ایرانیان غزل را که زمانی برای امور غنایی به کار می‌رفته امروز برای موضوعات اجتماعی به کار می‌گیرند.
این شاعر و منتقد ادبی در ادامه با اشاره به کتاب خانه زاد خورشید نیز گفت: این مجموعه شعر دقیقاً ترجمان عواطف، احساسات، آرزوها و رؤیاهای نسل ما است، نسلی که در تمامی این موضوعات نقاط اشتراک بسیاری دارد.

  غزل در یک دهه گذشته رشد قابل قبولی داشته است
شمس لنگرودی هم در این مراسم درخصوص جریان غزل معاصر در کشور گفت: شعر فارسی در یک دهه گذشته رشد بسیار خوبی داشته است و غزل نیز از این امر مستثنی نبوده و باید منتظر معرفی چهره متشخص غزل فارسی باشیم.
شمس لنگرودی در نشست رونمایی از مجموعه غزل «خانه زاد خورشید» سروده محمدمحسن سوری با تأکید بر اینکه در دهه 70 موج اعتراضی علیه زیباشناسی در شعر فارسی ایجاد شد، گفت: این موج آثار و نتایج بسیاری به همراه خود داشت ولی به نظر من مهم‌ترین تأثیر آن در حوزه غزل فارسی بوقوع پیوست.
وی افزود: هیچ توجه و علاقه‌ای به نام بردن از انواع غزلیات رایج مانند غزل پست مدرن، غزل نیمایی، غزل نو و دیگر انواع آن ندارم ولی باید به این موضوع توجه داشته باشیم که روزگاری در غزل، سخن گفتن از برخی مفاهیم غیرقابل قبول بود ولی امروز این قالب سنتی و کهن شعر فارسی برای جدیدترین و مدرن‌ترین پدیده‌ها به کار گرفته می‌شود.
این شاعر با بیان اینکه من نیز تا سه سال پیش با فرم غزل مخالف بودم، تصریح کرد: امروز غزل‌هایی را می‌خوانم و می‌شنوم که با کنار گذاشتن بسیاری از مفاهیم بخوبی رشد کرده و تعالی یافته است آنچنان که در دهه گذشته شعر فارسی رشد خوب و چشمگیری داشته است و غزل نیز از این حرکت رو به جلو مستثنی نبوده است.
شمس لنگرودی در ادامه تأکید کرد: طنز و عدم قطعیت در غزلیات امروز که به صورت دیالکتیکی بیان می‌شود یکی از ویژگی‌های مثبت رشد غزل در سال‌های اخیر است ولی باید به این نکته توجه کنیم که این حرکت زمانی نتیجه‌بخش خواهد بود که چهره متشخص خود یعنی شاخص‌ترین چهره خود در این راه و حرکت به سمت جامعه معرفی کند و مردم این چهره شاخص را بشناسند.
وی در پایان با اشاره به مجموعه شعر «خانه زاد خورشید» گفت: با خواندن مختصری از این مجموعه، روح اعتراضی نهفته در اشعار به دلم نشست و همین روح اعتراضی سبب شد در مراسم رونمایی آن حضور یابم.
میهمان بعدی مراسم، اردشیر رستمی، طراح و کاریکاتوریست مطرح ایران بود. رستمی با ابراز خوشحالی از حضور در این مراسم و شنیدن آثار ارائه شده، قطعاتی از اشعار شاعران بزرگ جهان نظیر ریتسوس را اجرا کرد که شعرخوانی او با استقبال گسترده حاضران
همراه شد.