لطفا برای بهتر شدن این وبلاگ نظرات سازنده ی خود را بنویسید . «لطفا نظر بدهید »

بازدید کنندگان گرامی می توانند برای مشاهده فال حافظ  اینجا را کلیک کنند.

بازدید کنندگان گرامی برای دریافت ( دانلود ) دیوان حافط اینجا را کلیک کنند.

بازدید کنندگان گرامی برای دریافت ( دانلود ) گلستان سعدی اینجا را کلیک کنند.

بازدید کنندگان گرامی برای دریافت ( دانلود ) رباعیات خیام اینجا را کلیک کنند.

  ۱-بیت : در لغت، به معنی خانه است و در این معنی جمع مکسر آن

« بیوت » است، اما در ادبیات ،نام یک سطر کامل شعر است ، که خود، از ترکیب دو نیم بیت به وجود می آید در این معنی ، جمع مکسر عربی آن « اَبیات » گفته می شود.

2- مصراع ( مصرع ) : در اصل به معنی « یک لنگه در » است . و در ادبیات نام نیم بیت شعر است .

3- قافیه : در لغت به معنی « پیروی » است و در اصطلاح ادبی، نام کلماتی است که در آخر هر دو مصراع یک بیت و یا فقط در پایان بیتهای یک شعر ، با هم هماهنگ باشند؛ نه همسان ، ولی حداقل باید آخرین حرکتشان یکسان باشد. چون همسان کلمات قافیه ، پشت سر هم در شعر می آید و تکرار می شود ، آن را قافیه می نامند .

البته اگر دو کلمه دارای شکل یکسان و معنی متفاوت باشد ، می تواند قافیه باشد و اگر چنین کلماتی در آخر مصراع ها ، بیایند ،معمولا قافیه هستند نه ردیف.

بیتی که دارای قافیه باشد « مقفا ( مقفی ) » نام دارد.

4- مُصَرّع : بیتی که قافیه در هر دو مصراع آن وجود داشته باشد را « مُصَرّع » گویند. بنابر این ، هر بیتی که مُصَرّع داشته باشد ، مقفی هم خواهد بود ، اما مقفی ،  قافیه ها فقط در آخر بیت هاست و بدین جهت ،اینگونه بیتها مُصَرّع نیستند .

5- نام کلماتی است که در آخر ابیات آن ها و یا در پایان هر دو مصرع یک بیت ، به یک شکل و به یک معنی تکرار شوند . اگر کلمه های قبل از ردیف با یکدیگر هماهنگ باشند و شرایط قافیه شدن را با هم داشته باشند و ردیف از یک فعل ، ما دو معنی باشند ؛اشکال ندارد.مثلا ؛ از خانواده ی شدن فعل ربطی و خاص هر دو ساخته می شود.در این صورت ،اگر کلمه های قبلی آنها شکل قافیه داشته باشند ، آن فعل ، ردیف خواهد بود .

6- سجع : این کلمه در اصل ، به معنی « آواز کبوتر» است . چون کلمات هماهنگ در آخر جمله ها نیز آهنگی یکسان دارند ، آن را سجع نامیده اند .کبوتر معمولا یک آهنگ را تکرار می کند .و صدای کلمات سجع نیز در آخر جملات چنین است .

بر سر آنم که گر ز دست بر آید  دست به کاری زنم که غصه سر آید

همانطور که قافیه ممکن است با ردیف باشد سجع هم ممکن است با ردیف باشد .

بعضی از صاحب نظران، کلمات هماهنگ در آخر بخشهای یک جمله را هم سجع می شمارند

نوشته ای که دارای سجع باشد را نثر مسجّع  خوانند . سجع اختصاصا در قرآن مجید ، فاصله نام دارد .

7- منظوم : هر سخنی است که به صورت شعر سروده شده باشد .

8- منظومه :داستان یا مطلب طولانی است که به صورت نثر نوشته شده باشد و یا هر سخنی که به صورت شعر نباشد.

9- منثور : سخنی است که به صورت نثر نوشته شده باشد و یا هر سخنی که به صورت شعر نباشد .

1 - عروض : علم مربوط به آهنگ شعر ، علم عروض نام دارد هر يك از آهنگ هاي اصلي شعر را يك  « بحر » مي نامد و مجموع بحر ها « ‌بحور عروضي »  ناميده مي شود .

2 – علم بديع : نام علمي است كه در آن زيبايي هاي ادبي مورد بررسي قرار مي گيرد . از حدود  قرن 5 كه كتاب خاصي به زبان  فارسي در مورد بديع تاليف شده است . تا كنون نويسندگان بسياري در مورد زيبايي هاي ادبي سخن گفته اند . و امروزه ده ها مورد زيبايي در آثار ادبي شناخته و شرح داده شده است .

هر يك  از زيبايي هاي ادبي را يك صنعت مي نامند . اگر آن زيبايي به آهنگ  ياشكل كلمه ها مربوط شود صنعت لفظي نام دارد . و چنانچه آن لطف و زيبايي به معني كلمات يا جملات ارتباط داشته باشد . « صنعت معنوي » خوانده مي شود .

3 - علم معاني : علمي است كه درباره چگونگي تركيب و جاي كلمات در جمله بحث مي كند تا جمله اي كه گفته مي شود . بيشتر با وضع شنونده متناسب باشد . مثلا ، اگر شنونده هيچ اطلاعي راجع به موضوع مورد نظر نداشته باشد جمله را بدون تاكيد بيان مي كنند . اما اگر نسبت به آن موضوع ، ترديد يا انكار داشته باشد جمله بايد با تاكيد همراه باشد . اگر بگوييم : ( من اين كتاب را از دوستم گرفته ام ) . تنها به شنونده سخن خود ، گرفتن كتاب را اطلاع داده ايم اما اگر بگوييم : ( اين كتاب را من از دوستم گرفته ام ) . با آوردن مفعول جمله در آغاز جمله خواستيم كه بر گرفتن كتاب تاكيد كنيم .

4 – علم بيان علمي است كه به كمك آن مي توانيم يك مطلب واحد را به چند روش بيان كنيم  ؛ مثلا اگر بخواهيم قدرتمند بودن شخصي را به كسي اطلاع دهيم ، مي توانيم از 5 طريق استفاده كنيم :

حقيقت : بيان يك مطلب است، به صورت صريح : فلاني قدرتمند است ؛ فلاني قدرت بسياري دارد

مجاز : بحث مجاز در علم بيان بسيا گسترده است و شكل هاي گوناگوني دارد ، اگر بگوييم فلاني ( فلاني در همه جا دست دارد ) . كلمه دست به معني قدرت يا دخالت به كار برده ايم و چنين معنايي در كلمه دست وجود ندارد. همچنين اگر بگوييم ( بشقابت را بخور ) و منظورمان ازبشقاب  محتواي آن باشد مجاز است .

كنايه : جمله اي است كه معني ظاهري آن در مورد نظر نيست بلكه منظور گوينده غير از ظاهر آن است و در حقيقت ، معني ظاهري، اشاره اي به مفهوم اصلي و باطني آن است وقتي مي گوييم: ( آبگينه خويش به سنگ آزمودم – دهخدا ) منظورمان امتحان كردن استحكام شيشه نيست ، بلكه مي خواهيم بگوييم : قدرت خودم را آزمايش كردم و اين كنايه است .

تشبيه : بيان شباهت ميان دو چيز است كه واقعا شباهت دارند و يا گوينده ، نوعي شباهت ميان آن ها تصور مي كند : در مصراع ( كوه از درخت ، گويي مرد مبارز است كوه به مردي مبارز تشبيه شده است .

استعاره : اين است كه كلمه را به جاي كلمه ديگر به كار ببريم به دليل شباهتي كه بين آن ها است : وقتي شاعر مي گويند : ماه من از سفر آمد ...) منظورش از ماه يار اوست كه رويي چون ماه زيبا دارد . به كار بردن لاله به جاي شهيد نيز استعاره است .

- مثنوی : شعری است که اولا ، تمام ابیاتش مصرع است ،یعنی ،در مصرع اول و دوم تمامی بیت ها قافیه وجود دارد ، ثانیا ، قافیه ی هر بیتی مستقل است و با بقیه ی بیت ها ی دیگر تفاوت دارد . از این رو ، هر تعداد که بخواهیم ، قافیه برای ادبیات پیدا می شود ، زیرا کلمات قافیه عوض می شوند و بدین ترتیب ، هیچ گونه کمبود قافیه پیش نمی آید و می توان هزاران بیت شعر سرود و حتی اشکالی ندارد که قافیه اشکالی ندارد که قافیه های یک بیت را پس از چند بیت بعد ، دوباره به کار ببریم . به همین دلیل ، داستان ها ، حماسه ها و اغلب مطالب طولانی به صورت مثنوی سروده شده است .حداقل مثنوی 2 بیت است ، اما حداکثر آن هیچ محدودیتی ندارد .

- حماسه ها : شاهنامه ی فردوسی ، گر شاسپ نامه ی اسدی توسی

- داستانهای عاشقانه یا عارفانه : خمسه یا پنج گنج نظامی گنجوی . هفت اورنگ جامی .

کتابهای تعلیمی عرفانی و اخلاقی : حدیقة الحقیقه ی سنایی ، گلشن راز شبستری ، مثنوی مولوی ، اسرار نامه ، الهی نامه ، منطق الطیر و مصیبت نامه عطار، و بوستان سعدی.

2- غزل : در لغت به معنی عشق بازی و گفتن سخن عاشقانه است 0غزل های اولیه ی زبان فارسی تا حدود قرن هشتم از لحاظ موضوع هم عاشقانه بود ، اما از آن پس ، موضوعات مختلف به محدوده ی غزل وارد شد ، چنان که در دوران معاصر، موضوعات سیاسی هم در حدی وسیع در غزل راه یافته است . قافیه ی غزل تا حد وسیع در غزل راه یافته است . امروزه غزل و قصیده ، تفاوت مهمی جز در تعداد بیت ندارند . در مورد تعداد ابیات غزل ، نظریات متفاوتی وجود دارد ،ولی بیشتر تعداد ابیات بین پنج تا پانزده بیت را با وضع قافیه ای که گفتیم ،غزل دانسته اند و از 16 بیت به بالا را قصیده می شمارند البته غزل های بیش از 15 بیت هم گاه گاهی دیده می شود ، اما شکل معمول آن بین 5 تا 15 بیت است . در غزل ، رعایت یک موضوع خاص و واحد ، شرط نیست ؛ یعنی ، می توان در یک غزل ، چند نکته ی جداگانه را مطرح کرد .

در مورد غزل نمی توان استاد واحدی را به عنوان بهترین نام برد ، اما می توانیم چند نفر را در هر مسیر به عنوان برگزیده نام برد .

جلال الدین محمد مولوی = غزل کاملا عارفانه    شمس الدین محمد حافظ = غزل عرفانی ، اجتماعی

شیخ مصلح الدین سعدی = غزل عاشقانه            صائب تبریزی = غزل به شیوه ی سبک هندی

فرخی یزدی = غزل اجتماعی – سیاسی

3- قصیده : شعری است که از لحاظ شکل و قافیه مانند غزل ؛ یعنی ،قافیه ها در مصراع اول و مصراع های زوج می آید و در آن معمولا یک قصد معین ، یعنی ، یک موضوع واحد محور سخن قرار می گیرد و از این جهت با غزل تفاوت دارد ، چون در غزل ،موضوع واحد ، شرط نیست . تفاوت قطعی غزل با قصیده در ابیات آن هاست ، زیرا غزل بین 5 تا 15 بیت است ، اما قصیده ، حد اقل شانزده بیت است و حد اکثر آن آزاد است . و تا بیش از 220 در قصاید خاقانی دیده می شود .بدیهی است که در باره ی شماره ی ابیات قصیده ، نظریات دیگری نیز وجود دارد ، اما امروزه بهترین راه شناخت قصیده نسبت به غزل ، شماره ی ابیات آن است که اگر از 16 بگذرد ، قصیده است.

سرایندگان قصیده :

قرن 4 = رودکی 

قرن 5= ناصر خصرو

قرن 6= انوری ابیوردی ، خاقانی شروانی ، سید حسن غزنوی و سنایی غزنوی

قرن 7= سعدی

دوره ی معاصر= ملک الشعرا ، محمد تقی بهار

قطعه : شعری است که هیچ یک از ابیاتش مصَرّع نیست ؛ یعنی، قافیه هایش فقط در مصراع های زوج قرار دارد .نام قطعه را به این سبب به این نوع شعر داده اند که گویی قطعه ای از غزل یا قصیده را از میان آن بریده باشند ، چون قافیه غزل و قصیده فقط در آخر بیت هاست مگر نخستین که هر دو بیت هایش دارای قافیه است .

حداقل ابیات آن 2 بیت است اما حداکثر آن مشخص نشده است ؛ معمولا حد اکثر قافیه زیاد نیست.در قطعه ، غالبا موضوعات اخلاقی و اجتماعی مطرح میشود ، ام موضوع معینی ندارد .

سرایندگان قطعه :

ابن یمن فریومدی در قر ن8 بهترین سراینده ی قطعه شناخته شده است و سپس به ترتیب انوری ابیوردی قرن 6 و پروین اعتصامی (معاصر) جای دارند .

5- چهار پاره : از جهت شکل ظاهری ، یک چهار پاره ، ترکیبی است از چندین قسمت که هر کدام دو بیت باشند با وزن یکسان و در هر بخش از جهت شکل قافیه ، کاملا شبیه یک قطعه باشد ، یعنی ، قافیه هایش فقط در آخر بیتها قرار می گیرد و قافیه ی هر دو بیت مستقل و با بقیه ی دو بیت ها تفاوت دارد . تنها تفاوت یک چهار پاره با مجموعه ای از چندین قطعه دارای دو بیت ، در این است که دو بیت های چهار پاره از جهت موضوع ، به هم مربوط و در دنباله یکدیگر هستند ، اما هر قطعه باید موضوعی مستقل داشته باشد 0 چهار پاره در دوران معاصر ابداع شده است و محدودیتی در تعداد دو بیت ندارد .

6- رباعی و دو بیتی : این دو نوع شعر از جهت شکل ظاهر ، شباهت های بسیاری با هم دارند . قافیه های هر دو در مصراع های 1،2و 4 قرار دارد و در مصراع سوم ، بسته به اختیار شاعر است ؛ یعنی، حق دارد که قافیه را در هر چهار مصرع هم رعایت کند . در هر رباعی یا دو بیتی ، یک موضوع کاملا مستقل مطرح می شود .

لغت « سبک » در اصل ؛ یعنی ، قالب ریزی فلزات و ریخته گری . کسی که فلزی را قالب ریزی می کند .

اصل فلز را – که موجود است – بر می دارد و به شکل خاصی در می آورد و برای فروش عرضه می کند .

قطعه ی طلا یا نقره ی قالب ریزی شده را به همین دلیل ، « سبیکه » نامیده اند .کار شاعر هم در کاربرد لغات و بیان مقصود ، تقریبا همین گونه است ، زیرا شاعر لغات را – که در زبان وجود دارد – بر می دارد، نحوه    

تلفیق و بیان مطلب در شعر هر شاعر، ویژگی خاصی دارد که همان ، سبک یا روش کار او است بنابراین،

سبک هر شاعر ؛ یعنی، شیوه ای که وی برای بیان مطالب خود به کار می برد . چون شعر فارسی بعد از اسلام تا کنون ، از جهت شیوه ی بیان ، تغییراتی داشته است ، شکلهای خاص بیان در شعر فارسی را

( سبک های آن را) به چند نوع تقسیم کرده اند.

  -سبک خراسانی یا ترکستانی

پس از اسلام ، نخستین شعرهایی که به زبان فارسی باقی مانده ، از منطقه ی خراسان قدیم است . خراسان قدیم 

محدوده ای بسیار گسترده تر خراسان امروزی داشته است ؛ از شمال به رود جیحون ، از جنوب به سیستان و از مشرق تا حدود چین گسترش داشته است .به همین جهت ، سبک نخستین شعرهای زبان فارسی دری را ، سبک خراسانی نامیده اند ، اما چون مدت ها مرکز حکومت سامانیان ( بخارا ) در آن سوی رود جیحون 

(= ماوراء النهر ) قرار داشت و آن منطقه را ترکستان می نامیدند، به جای سبک خراسانی ، سبک ترکستانی ،

هم به کار برده می شود .

ویژگی های سبک خراسانی

1- کلمات عربی بسیار کم دارد و اگر باشد ، آسان است .

2- لغات فارسی آن گاهی شکل کهنه و حتی لهجه ای دارد مانند آبا ( = با ) یا نیلوفل (= نیلوفر )

3-   تشبیهات و استعارات آن ساده است و می توان آن را در نظر مجسم کرد مانند استعاره ی « سینه زاغ

پران» به جای « شب » در شعر فردوسی :

     « چو خورشید رخشان بگسترد پر          سیه زاغ پران فرو برد ، سر »

4-   مهمترین قالب شعر در این سبک ، قصیده بود.

5-   از نیمه ی قرن سوم تا آخر قرن پنجم رواج کامل داشت .

- سبک عراقی

از قرن ششم کم کم شعر فارسی در صفحات مغرب ایران گسترش یافت و در منطقه ی عراق عجم ؛ یعنی ،

تقریبا  در منطقه ی بین ری، اصفهان و همدان ، سبکی تازه یافت که بعضی از شعرای خراسان مانند انوری و سید حسن غزنوی در آن پیشقدم شده بودند. به همین دلیل ، سبک شعر این دوره را عراقی نامیده اند ؛ اگر چه بعدا به وسیله ی نظامی گنجوی و خاقانی شروانی در شمال غربی ایران هم گسترش یافت و با سعدی و حافظ به کمال رسید.

 ویژگی های مهم شعر سبک عراقی

1-   لغات فارسی ، شکلی ادبی یافت و از شکل کهن و لهجه ای بیرون آمد.

2-   با لغات عربی بسیار مخلوط شد که اغلب دشوار هم بود .

3-   تشبیهات آن دشوار بود و به علاوه ، اغلب صنایع شعری را در خود داشت.

4-   مهمترین قالب شعری غزل بود.

5-   از قرن 6 تا آخر نهم ادامه یافت و از آن پس هم به کلی از میان نرفت ، چنان که محتشم کاشانی ، شاعر قرن 10 به سبک عراقی شعر می گفت .

- سبک هندی یا اصفهانی 

در اواخر قرن نهم با روی کار آمدن حکومت صفوی و مهاجرت بعضی از شاعران به هند ، روش تازه ای در شعر به وجود آمد که آن را سبک هندی نامیده اند ، اما چون به زودی در اصفهان ، شاعران ماهری چون صائب تبریزی پیدا شدند و اصفهان مرکز این سبک شد ، آن را سبک اصفهانی هم نامیده اند . صائب تبریزی یکی از برجسته ترین شاعران سبک هندی است ( قرن 11)؛ عرفی شیرازی ( قرن 10) و کلیم کاشانی ( قرن 11)؛ نیز از سرایندگان معروف این سبک هستند .

ویژگی های مهم سبک هندی

1- لغات فارسی مانند سبک عراقی، شکل ادبی دارد و از صورت کهنه ی سبک خراسانی خارج شده است .

2- لغات عربی بسیار دارد ، اما معمولا ساده است.

3- تشبیهات ، تخیلات مضامین آن باریک و ظریف و گاهی دور از ذهن است .

4- مهمترین نوع شعر در سبک هندی ، غزل است.

5- دوران شکوفایی آن، قرن 10 و 11 بود.

-دوره ی بازگشت ادبی 

از قرن دوازدهم چهار تن از شاعران مهم آن روزگار ، هاتف ، عاشق ، مشتاق و شعله ، سبک هندی را رها کردند و دوباره به روش سبکهای قدیم بازگشتند ؛ به همین جهت این دوره را دوره ی بازگشت ادبی می نامند . اینان در سرودن قصیده ، از سبک خراسانی تقلید کردند و در سرودن غزل، از سبک عراقی .در واقع در سرودن این دو شعر به بهترین شکل آن توجه کردند که به ترتیب در سبک خراسانی و عراقی بود . در سایر اشعار هم تقلید به این دو سبک دیده می شود .این روش هنوز هم در شعر سنتی فارسی معمول است . در قرن سیزدهم سروش اصفهانی ، قاآنی ، فروغ بسطامی و محمود خان صبا ، دنباله ی کار هاتف و یارانش را ادامه دادند که هنوز ادامه دارد.

-نوگرایی در شعر

در قرن چهاردهم ، به دلیل آشنایی ایرانیان با سبکهای شعر اروپایی و ادبیات جهان و جنبش مشروطیت ، و نیز به دلیل تحولاتی که در زندگی اجتماعی کشور ایران پدید آمد در شعرهم تغییراتی راه یافت و درآن مطالب تازه ای مطرح گردید ، مانند انتقادهای سیاسی و اجتماعی . در شکل ظاهر هم تغییراتی پیدا شد که مهمترین شیوه ی آن ، سبک نیما یی نام دارد که به نام نیما یوشیج نامگذاری شده است .

 همچنان كه قبلا در معرفي علوم ادبيات گفته شد ، بررسي زيبايي هاي ادبي مربوط به فن يا علم بديع است . هر زيبايي ادبقي را يك صنعت مي نامند . كه اگر به شكل ظاهري كلمات و يا آهنگ آن ها مربوط شود ، صنعت لفظي نام دارد و اگر به معني لغات يا جمله ها وابسته باشد ، صنعت معنوي است .

صنايع لفظي

1 -  سجع يا تسجيع : همان طور كه از نامش بيداست تسجيع يعني ، به كار بردن سجع در كلام . سجع مخصوص نثر است .

انواع سجع:

سجع متوازي : در اين سجع  دو كلمه سجع ،‌ در تعداد حروف و آهنگ و حرف روي يكسان است .

سجع مطرف : دو كلمه سجع در حرف روي  يكسان باشند . ولي آةنگ و تعدادشان دقيقا يكسان نيست .  كار  و شكار

سجع متوازن : يعني دو كلمه سجع فقط در آهنگ يكسان باشند ؛ نه تعداد حروفشان يكسان باشد : كار و مال

2 - تضمين : يعني ، ضمن اشعار خود بيت يا ابياتي از شعر ديگران را بگنجانند.

3 – جناس :  يعني به كار بردن دو كلمه در كلام كه از جهت شكل ظاهري يكسان و يا از جهاتي يكسان باشند . اما از نظر معني ، مختلف باشد ؛ مثلا اگر بگوييم : قصه ي شيرين ِ شيرين را خوانده ام .

انواع جناس:

جناس تام يا كامل : دو كلمه در شكل املايي و تلفظ كاملا يكسان است و در  معني  مختلف اند .

بهرام كه گور مي گرفتي همه عمر     ديدي كه چگونه گور ، بهرام گرفت

جناس ناقص : دو كلمه از لحاظ شكل املايي يكسان اما در تلفظ مختلف هستند .

ابلهي ديد اشتري به چًرا       گفت : نقشت همه كژ است ؛ چرا؟

جناس خط :  يعني شكل دو كلمه مورد نظر در جمله يا بيت ، غير از نقطه هايش يكسان است .

اي زبر دست زير دست آزار             گرم تا كي بماند اين بازار

جناس لفظي : آن است كه دو كلمه در تلفظ يكسان اما از لحاظ شكل املايي  متفاوت است :

از اين انديشه ناصواب در گذر و همت بر اكتساب ثواب مقصورند .

جناس مركب: چنان است كه از دو كلمه مورد نظر يكي ساده باشد و ديگري مركب؛ يعني يكي از آن ها يك كلمه باشد و  ديگري ، تركيبي از دو كلمه يا بيشتر باشد:

خواجه مي بندارد كه روزي ، ‌ده دهد    اين نميداند كه روزي ده دهد

جناس مطرف : دو كلمه همجنس و مورد نظر ، فقط حرف آخرشان متفاوت باشد .  آيين و آيينه

4 – ترصيع : ترصيع در لغت به معني جواهر نشاندن است . همان طور كه مثلا هنگام جواهر نشان كردن يك شي ، نوعي قرينه سازي در آن مورد توجه قرار گيرد ، در ادبيات هم ترصيع يعني  به كار بردن دو جمله يا دو مصراع كه كلمات آن كاملا قرينه يكديگر باشند مثلا كلمات يك مصراع نظير به نظير هماهنگ و داراي حرف روي  باشند . 

5 – ملمح : در لغت ، يعني رنگارنگ و در ادبيات ،‌ نام شعر يا ابياتي است كه به دو زبان سروده شده باشد .

 ۱ – نثر مُرسَل : نوشته ای است که ساده و از پیرایه ها و آرایش های ادبی خالی باشد . در حقیقت ، نثر مرسل ساده ترین وسیله ای است نویسنده به کمک آن ، مقاصد خود را بیان می کند . نخستین نوشته های بازمانده ی فارسی بعد از اسلام تا آخر قرن پنجم هجری ، بجز نوشته های فارسی خواجه عبدالله انصاری ، همه به نثر مرسل است . در حقیقت ، این دوره را که حدود 150 سال طول کشید : از نیمه قرن 4 که قدیمی ترین آثار نثر فارسی باقی مانده است تا آخر قرن 5 دوره ی اول نثر فارسی نامیده اند . این نکته را باید در نظر داشت که از اواخر قرن پنجم ، بتدریج ، آثار نثر رو به دشواری نهاد و در آنها دگرگون پیدا شد . به همین دلیل ، دوره ی دوم نثر فارسی از اواخر قرن پنجم آغاز می شود . تاریخ بیهقی ، با آن که برای خواننده ی امروزی تا حدی دشوار است ، نثر مرسل ، منتها چون به دست یکی از منشیان ن رسمی ، ادیب و با ذوق نوشته شده است از نظر میزان اصطلاحات و لغات ، اندکی از نثر هایی  شبیه تاریخ بلعمی دشوار تر است ، اما در مقایسه نثرهای دشوار چنین نیست . از دوره دوم نثر دوم بتدریج ، نثر مرسل به عنوان شیوه ی متداول مطرح نبود ، اما یکباره هم از میان نرفت و در سراسر دوره های نثر مسجّع و مصنوع ، آثاری به قرن هفتم آیین شهرداری در قرن هشتم به نثر مرسل نوشته شده است . از دوران معاصر ، دوباره نثر مرسل به صورت شیوه ی غالب مطرح شد و امروزه تقریبا تمامی آثار روزنامه ای ، علمی و درسی به صورت نثر مرسل است .

2 – نثر مسَجّع : همانگونه که از نام آن پیدا است ، نثر مسجع نوشته ای است که در آخر جملات آن کلمات هماهنگ ؛ یعنی ، سجع آمده باشد . بنابراین ، جمله نثر مسجع ، آهنگین است و در بعضی از موارد حتی با شعر اشتباه می شود . نثر مسجع با مناجات نامه و کنز السالکین خواجه عبدالله انصاری در قرن پنجم آغاز شد و ادامه یافت اما کمتر کتابی وجود دارد که از لحاظ سجع به اندازه ی دو کتاب مذکور به صورت یکدست ، نثر مسجع باشد ؛ مثلا ، در بخشی از کشف الاسرار میبدی با این که نثر مرسل است ، سجع هم  وجود دارد ؛ همچنین در کتاب تذکرة الاولیا ، عطار ، در شروع هر بخش چند جمله ی نثر مسجع هم هست . در کتاب های مقامات حمیدی گلستان سعدی و کتابهای تقلید شده از آن ، مانند بهارستان جامی ( قرن 9 ) ، منشات ابوالقاسم قائم مقام و پریشان قاآنی ( قرن 13 ) ترکیبی از نثر مسجع و متکلف وجود دارد .

3-نثر شکسته -  نوشته ای است که به همان صورت محاوره ای که بین مردم رایج است – نوشته شده باشد . نثر شکسته یا عامیانه ، در دوران معاصر به وجود آمد و کسانی چون علی اکبر دهخدا و جلال آل احمد ، در بعضی از آثار خود از آن استفاده کرده اند ، اما امروزه فقط در این موارد جایز است و حق نداریم که آن را در هر نوع نوشته ای به کار ببریم : طنز ، جمله های نقل قول مستقیم ، دیالوگ های نمایشنامه ، فیلمنامه و داستان .   

معرفی اشخاص و آثار مربوط به آنها

قرن چهارم

الف – شاعران :

- کسایی مروزی ، شیعه مذهب ، دارای اشعاری در پند و موعظه ؛ شاعر اواخر سامانی و اوایل غزنوی .

- شهید بلخی ، شاعر متکلّم ، دارای اشعاری حکیمانه و پند آموز.

- ابوعبدالله جعفر بن محمد رودکی ، مهمترین شاعر تا زمان خود که در کثرت شعر معروف بوده است و او را پدر شعر فارسی می خوانند.او کلیله و دمنه را به شعر در آورد . در دربار سامانیان بود و مدّاح سامانیان و صفاریان  . در مورد این که او کور مادر زاد بود یا بعدها کور شد اختلاف نظر وجود دارد .

- فردوسی ، سراینده شاهنامه ، حماسه ی ملی و بزرگ ایران . فردوسی تا اوایل قرن 5 ( 411 ) زنده بود ولی شاهنامه ، اثر قرن چهارم است . فردوسی ، اصل شاهنامه را از کتاب های موجود مانند شاهنامه ی ابومنصوری انتخاب کرد .

ب – نویسندگان :

- محمد بن جریر طبری ، نویسنده ی تفسیر طبری و تاریخ طبری به نام ( الرسل و الملوک )

- ابو علی بلعمی ، تاریخ طبری را به نام « تاریخ بلعمی » ترجمه کرد ، اما ترجمه ای که کم و زیاد بسیار دارد و به همین دلیل ، نام مستقلی بر آن نهاده شده است .

- محمد بن زکرّیا رازی ( قرن 3 و 4 ) نویسنده کتاب حاوی ؛ نوعی دایرة المعارف پزشکی است ) طب ابو منصور . او نظریات بقراط و جالینوس را نیز آزمایش کرد .

- ابو ریحان بیرونی متولد کاث در خوارزم ، نویسنده ی آثار الباقیه عن القرون الخالیه.

-الجماهر فی معرفة الجواهر – ماللهند – قانون مسعودی در نجوم  - التفهیم لاوائل صتاعه التنجیم .... .

- ابوعلی سینا ( که 38 سال در قرن 9 زندگی می کرد ) ، 0 شفا – نجات – اشارات ) در حکمت و قانون در طب و نیز معراج نامه و الرسالة العشق و تنها کتاب فارسی : دانشنامه ی علایی _ کتاب المباحث که در جواب سوالات شاگردش ، بهمنیار نوشته است .

قرن پنجم

الف – شاعران

-  بابا طاهر – سراینده دو بیتی ها عرفانی که به زبان لری محلی است و فهلویات نام دارد . در همدان طغرل سلجوقی به دیدارش رفت و او طغرل را نصیحت کرد .

- ابوسعید ابی الخیر – عارف معروف از میهنه ی خراسان کتاب اسرار التوحید در حالات اوست .

- اسدی توسی ، نویسنده ی قدیمی ترین فرهنگ بازمانده ی فارسی به نام ( لغت فارس ) و گرشاسب نامه .

- ناصر خسرو و قبادی بلخی ، قصیده سرای شیعی که مذهب اسماعیلی و لقب حجت داشت ، او به کلی مخالف غزل سرایی بود و ادبیات را در خدمت مکتب و اعتقاد خود به کار برد . آثارش به نظم : دیوان شعر شامل اشعار فلسفی و پند . اشعارش ، فلسفی و حکمی است و خود او متکلم اسماعیلی بود .

 ب – نویسندگان

 - خواجه عبدالله انصاری – مناجات نامه – زاد العارفین – منازل السائرین – کنز السالکین  - نصایح – قلندر نامه -  محبت نامه – محبت نامه – الهی نامه – رساله ی واردات – رساله ی دل و جان .

- عنصر المعالی کیکاووس بن اسکندری – قابوس نامه ، کتابی به نثر ساده و روشن در 44 باب در نصیحت فرزندش گیلان شاه .

- ابوالفضل بیهقی _ تاریخ بیهقی که در اصل 30 جلد بوده است .

- ابوالحسن علی بن زید بیهقی ملقب به - تاریخ  بیهق .

- امام محمد غزالی فقیه و حکیم که در آخر عمر به عرفان روی آورد . او در نظامیه نیشابور تدریس کرد . آثارش : احیا علوم الدین کیمیای سعادت – نصیحة الملوک .

قرن ششم

شاعران و نویسندگان :

 -   سید حسن غزنوی

-    اثیر الدین اخسیکتی از ماوراءالنهر –  قصیده سرا .

-   انوری ، در قصیده سرایی ، خصوصا قصاید مدح استاد بود و قطعات معروف نیز دارد ، غزل هایش خوب و شعرش دشوار است .

-    خاقانی شروانی – اهل شروان بود و از مادری که ابتدا عیسوی نسطوری بود و به همین دلیل اصطلاحات دین مسیح در اشعار او بسیار است .اشعارش آمیخته با اصطلاحات علمی و لغات و تشبیهات و دشوار است .

-   ابوالمجد ، مجدود بن آدم سنایی غزنوی - نخستین عارفی که مثنوی عرفانی ساخت ، آثارش حدیقة الحقیقه .

-   نظامی گنجوی ، اهل گنجه و در سرودن داستانها عاشقانه  استاد بود . امیر خسرو دهلوی و جامی از او تقلید کرده اند ، مهمترین آثارش خمسه و پنج گنج است شامل : مخزن الاسرار – شیرین و خسرو – لیلی و مجنون – هفت پیکر اسکندر نامه و دیوان شعر او حاوی انواع شعر است .

-   شیخ عطار ، آثارش مثنوی منطق الطیر – مثنوی الهی نامه – مثنوی مصیبت نامه – مثنوی اسرار نامه

-  مختار نامه _ رباعیات – جواهر نامه – شرح القلب – تذکرة الاولیا در شرح حال عارفان به نثر . وی در حمله مغولان کشته شد .

-   شمس الدین محمد بردسیری کرمانی – مصباح الارواح .

قرن هفتم

 الف – شاعران :

-  سعدی –شاعر و نویسنده ی بزرگ متولد شیراز . او در نظامیه ی بغداد به تحصیل پرداخت و بعدها پس از سفرهای بسیار به شیراز برگشت . آثارش : بوستان به شعر و گلستان به نثر مسجع  مصنوع -دیوان ، شامل انواع شعر ، به ویژه غزل .

-   جلال الدین محمد مولوی – عارف نامدار که در کودکی از بلخ به قونیه در ترکیه آمد و در همان جا وفات یافت .

آثارش به شعر : مثنوی معنوی – دیوان کبیر – رباعیات .

آثارش به نثر : فیه ما فیه – مکاتیب – مجالس سبعه .

-   فخر الدین عراقی – سراینده ی غزل های عرفانی .

-  شیخ محمود شبستری – گلشن راز عارف خراسانی شامل شرح اصطلاحات عرفانی .

ب – نویسندگان

- سدید الدین محمد عوفی : جوامع الحکایات و لوامع الروایات دارای حکایات ادبی و مثالها – لباب که شرح حال شعر است .

- رفیع الدین اسحق همدانی ، قاضی ابرقو مترجم سیرة النبی دارای نثری شیوا و استوار به فارسی از کتاب عربی سیره ی ابن هشام .

- خواجه نصیر الدین توسی ریاضیدان حکیم و منجم معروف ، وزیر هلاکوخن و مامور ساختن رصد خانه مراغه دارای کتابهای : اخلاق ناصری – شامل سخنان افلاطون و ارسطو و اخلاق عملی – اوصاف اشراف و .... است . دو شاگرد معروف او قطب الدین شیرازی و علامه حلی بودند .

قرن هشتم

 الف – شاعران

-  حافظ غزلسرای معروف که غزل عرفانی را با مسائل انتقادی و اجتماعی همراه کرد .

-   ابن یمین فریومدی ، در سرودن قطعه استاد بود و پیرو انوری بود .

-  عبید زاکانی ، سراینده و نویسنده طنز ، آثارش :   موش و گربه – اخلاق الاشراف - رساله ی دلگشا –صد پند

ب – نویسندگان

-  ابن اخوه – آیین شهرداری . کتابی درباره ی نحوه ی اداره ی شهر و مشاغل و اصناف و اطلاعات گرانبها درباره ی فرهنگ اسلامی و جامعه ی آن روز است .

-   شهاب الدین عبدالله شیرازی – تاریخ وصاف که بسیار مصنوع است .

-   ضیاء نخشبی ،  چهل طوطی .

قرن نهم

 الف – شاعران

-  مهمترین شاعر، نورالدین عبدالرحمن جامی عارف بزرگ که آثارش عرفانی است اما از لحاظ فرم تقلیدی از داستان های نظامی است .

 ب – نویسندگان

-  قطب الدین محمد شیرازی ملقب به قطب محیی ، عارف مشهور که فلسفه و کلام و علوم انسانی می دانست .

- دولتشاه سمر قندی – تذکرة الشعرا .

قرن دهم

شاعران و نویسندگان:

 -   محتشم کاشانی ، مرثیه سرای معروف که ترکیب بند 12 بندی او در مورد شهدا کربلا معروف است .

 قرن یازدهم

الف – شاعران :

 - محمد علی صائب تبریزی که اصفهانی بود و در غزلسرایی استاد و در سبک هندی از همه بالاتر بود

- ملا محسن فیض ، فقیه و دانشمند و شاعر و شاگرد ملاصدرا . آثارش :

تفسیر صافی – وافی – محجة البیضاء – الفت نامه – کلمات مکنونه . موضوع آثارش بیشتر در مورد اخلاق و عرفان است .

 ب – نویسندگان :

- شیخ بهایی – جامع عباسی – خلاصة الحساب – تشریح الافلاک – نان و حلوا –شیر و شکر – کشکول .

- محمد مومن مشهدی : تفسیر مومن .

- ملا صدرا ملقب به صدرالمتألهین : اسفار اربعه – مشاعر – مبدا و معاد .

قرن دوازدهم

 الف – شاعران :

-  هاتف اصفهانی ، سراینده ترجیح بند عرفانی معروف . در غزل پیرو سعدی و حافظ بوده است .

ب – نویسندگان :

- میرزا مهدی خان استر آبادی ، نویسنده دره  نادره و تاریخ جهان گشای نادری.