جلوه‌های مکتب وقوع و واسوخت در شعر وحشی بافقی

شعر غنایی فارسی از آغاز تا کنون همواره شاهد دو جریان به ظاهر متضاد در دل خود بوده که یکی از آن به نام «سوخت» با پویایی هر چه بیشتر و دیگری یعنی «واسوخت» همواره با رعایت پاره‌ای محافظه‌کاری‌ها و وسواس‌ها از جانب شعرای ادب پارسی انتخاب و به شعر کشیده شده است. در مقام تعریف، شعر سوختی سروده‌ای است که شاعر در آن به طریق مهر گام نهاده و به هیچ قیمتی حاضر نیست به معشوق از گل نازک‌تر بگوید. در شعر سوختی اگرچه عاشق در آتشِ جفای محبوب می‌سوزد، ولی شیرینی حاصل از سوز عشق را با چیزی در دنیا معاوضه نمی‌کند. امّا شعر واسوختی نوعی اعراض از معشوق است و این اعراض ممکن است به بیزاری از معشوق نیز بیانجامد. نیز پیش از بسامد یافتن واسوخت در قالب مکتب واسوختی قرن دهم، رگه‌هایی از واسوخت در اشعار شاعران دورة خراسانی و عراقی وجود داشته و در طی این دوره‌ها، واسوخت‌سرایی تقریباً  هم‌راستا با هدف و قصد شاعران سوخت‌سرا صورت پذیرفته؛ به عبارتی شاعران واسوخت‌گو با هدف رام کردن دل معشوق، به سرایش اشعار واسوختی دست می‌زدند.

     در حالی که معدود نویسندگانی از جمله مرحوم گلچین معانی به بررسیِ وقوع و واسوخت‌ پرداخته‌اند و در این راستا نوشتارهایی در قالب کتب و مقالات گوناگون تنظیم گردیده است؛ امّا می‌توان گفت: عمده تمایز این متن با متون دیگر علاوه بر تنوع مثال‌های واسوختی آورده شده در آن، به مرکز توجّه قرار دادن اشعار واسوختی وحشی بازمی‌گردد. بیان نوع ارتباط وقوع و واسوخت، ریشه‌یابی علّت تمایل شاعران از سوخت به واسوخت، تقسیم بندی انواع واسوخت و بررسی هدف و الگوی شکل‌گیری آن از دیگر تفاوت‌های این نوشتار با متون گذشته‌ای است که در این خصوص تدوین گردیده است.

عشق در اشعار وحشی

لازمة درکی درست از اشعار وحشی و بررسی جلوه‌های وقوع‌گویی و واسوخت‌سرایی‌های او در گرو بررسی هر چند اجمالی عشق در اشعار وحشی است. او در آغاز داستان فرهاد و شیرین این‌گونه به شرحِ عشق می‌پردازد:

یکی میل است با هر ذرّه رقاص اگر پویی ز اَسفل تا به عالی ز آتش تا به باد از آب تا خاک همین‌میل‌است‌اگر دانی، همین میل از این میل است هر جنبش‌که بینی غرض کاین میل چون گردد قوی‌پی وجود عشق کش عالم طفیل است نبینی هیچ جز میلی در آغاز اگر یک شعله‌ور خود صد هزار است شراری باشد اول آتش انگیز مدارِ زندگی بر چیست، بر عشق

کشان هر ذرّه را تا مقصد خاص... نبینی ذرّه‌ای زین میل خالی ز زیر ماه، تا بالای افلاک جنیبت در جنیبت، خیل در خیل... به جسم آسمانی تا زمینی... شود عشق و درآید در رگ و پی ز استیلای قبض و بسط میل است ز اصل عشق اگر جویی نشان باز به اصلش بازگردی یک شرار است کز استیلاست آخر آتشِ تیز... رخِ پایندگی در کیست، در عشق... (وحشی، 1384، ص814- 815)

 

از ابیات ذکر شده مشخّص می‌شود که وحشی نیز  همچون بسیاری از شاعران متفکّر پیش از خود، عشق را نیرویی بالقوه دانسته و همة آفرینش را از اسفل تا عالی بهره‌مند از عشق و طفیلی آن می‌داند. وی معتقد است اساس هر جنبش و حرکتی همین میل است و این میلِ بالقوه بر اثر برخی عوامل که همان عواملِ محیطی‌ است، در انسان به حالت بالفعل در‌می‌آید.

     سوالی که در اینجا رخ می‌دهد این است: به راستی عشقی که وحشی در اشعارش به آن اشاره می‌کند، حائز چه کیفیّتی است؟ آیا او همچون عارفان به عشق نگرشی عرفانی داشته و معشوق را آسمانی قلمداد ‌می‌کند؟ یا اینکه عشق را در نهاد معاشیق این دنیایی می‌یابد؟ و یا همچون حافظ به جمع و تلفیق این دو قطب پرداخته و عاشقانه-عارفانه‌سرایی می‌کند؟ نظر نگارنده چنین است که وحشی در اشعارش بازتاب دهندة عشق به معاشیق زمینی است. ولی کیفیّت عشق در وجود این شاعر به گونه‌ایست که وی حقیقتِ عشق زمینیِ خویش را دروغین، کذایی و مجازی نمی‌داند و بر خلاف آن گروهی که از همان ابتدا عشق را  به دو سطحِ کلی یعنی حقیقی و مجازی تقسیم کرده و عشق انسان به انسان را مجازی قلمداد می‌کنند، معتقد است که عشق حقیقی ولو از  نوع انسانی نباید مجازی خوانده شود.        

مطلب قابل اشارة دیگر این است: انسانی که با نگرش عشق محور زندگی ‌می‌کند، در هر مرحله از زندگی دیدگاهی آکنده از عشقِ محض،نسبت به معشوق آن وقتِ خود دارد  و انسان تنها با تجربه نمودن و بهره‌مندی ازعشق به یک معشوق است که می‌تواند بفهمد آیا عشق کامل‌تری می‌تواند در زندگی او شعله برافروزد یا نه!

نیز باید در نظر داشت بنا به عقیدة وحشی الزام حصولِ تجربه از عشقِ معشوق قبلی آنقدر بالاست که وی همان عشق پیشین را در جایگاه خودش حقیقی می‌داند. اجتماع این آرای عاشقانه از دیدگاه وحشی در ابیات نخستین یک غزل او به چشم می‌آید: 

اسیر جلوة هر حسن عشقبازی هست ز هر دری که نهد حسن، پای ناز برون اگر مکلّف عشقی، سرِ نیاز بِنه چو نیک درنگری عشق ما مجازی نیست

میان هر دو حقیقت نیاز و نازی هست بر آستانة‌ آن ‌در، سَرِ نیازی هست که‌هرکه‌هست‌به‌کیش‌خودش‌نمازی‌هست حقیقتی پَسِ هر پردة‌ مجازی‌هست...  (همان،ص 201)

 

وقوع گرایی

اینک بعد از اشاره‌ای اجمالی به عشق در اشعار وحشی نوبت به شرحی مبسوط از اشعار وقوعی و واسوختی این شاعر‌ می‌رسد. مکتب وقوع «در ربع قرن دهم شکل گرفت و در نیمة دوم همان قرن به اوج خود رسید و تقریباً تا ربع اوّل قرن یازدهم ادامه داشت». (شمیسا، 1382، ص270)  این شیوه، چاره‌ای بود که پاره‌ای از شاعران برای رهایی از قید ابتذال و تکرار اندیشیده بودند، تا بدین حربه شعر اندکی از بند جنبه‌های انتزاعی رها شده و قامت خم شده‌اش در زیر بار سنن ادبی با ساده‌گویی‌ها راست گردد. ازین رو حقیقت‌گویی آن هم صرفاً بین دو قهرمان اصلی اشعار عشقی یعنی عاشق و معشوق رواج یافت که یکی از جنبه‌های این واقع‌گویی انعکاس عشق‌بازی‌های برخی از شعرا در ارتباط با معشوق مذکر است.(همان‌جا‌)

    جریان وقوع‌گویی به نحوی تا امروزه هم مورد توجّه شاعران واقع شده است.در حالی که برخی از ادبا و محققین[1] گویند بابافغانی واضع مکتب وقوع بوده، ولی گروهی دیگر معتقدند لسانی شیرازی ایجاد کنندة این مکتب ادبی است و مرحوم گلچین معانی، شهیدی قمی را در این امر متقدّم بر شرف جهان می‌شمارد. در هر صورت گویند این مکتب بعد از میرزا شرف جهان در میان برخی ادبا شیوع بسیاری یافت؛ چنانکه برخی وقوعی تخلّص کردند.[2] از شاعران معروف این مکتب می‌توان به میرزا شرف جهان قزوینی، شهیدی قمی، وحشی بافقی، محتشم کاشانی و ... اشاره کرد.(همان، ص271)

امّا در اصل وقوع‌سرایی همچون واسوخت‌گویی در خلال ابیاتی پراکنده در دل دیوان شاعران پیش از قرن دهم نیز یافت می‌شود. وقوع‌سرایی بیشتر به معنی پیشه گرفتن طریق و شیوه‌ای از سخن است که مخاطب به محض شنیدن، به خاطر ایجاد حس صمیمیّت در لحن، گفتار و بیان پاره‌ای ریزه‌کاری‌ها در روابط عشقی، آن شعر را باور می‌کند و حقیقت می‌پندارد. به طور دقیق‌تر باید گفت اینگونه اشعار می‌تواند در عالم واقع برای شاعر افتاده و یا اینکه دستِ کم شاعر آن را در دنیای خیال درک کرده باشد.

رودکی پدر شعر پارسی در یک رباعی می‌سراید:

آمد بر من که؟ یار، کی؟ وقت سحر دادمش دو بوسه بر کجا ؟ بر لبِ تر

ترسنده ‌ز که؟زخصم،خصمش‌که؟پدر لب‌بُد؟نه،چه‌بُد؟عقیق،چون‌بُد؟چوشکر (رودکی،1363، ص70)

 

و مولانا در دیوان شمس خطاب به محبوب خویش می‌گوید:

ببستی چشم یعنی وقت خواب است

نه‌خواب‌است‌این‌حریفان‌را‌جواب‌است  (گلچین معانی ،1374، ص4-5)

 

و سعدی که به قول آزاد بلگرامی خال خال وقوع سرایی هم دارد، می‌سراید:

دل‌و‌جانم‌به‌تومشغول‌ونظردرچپ‌و راست

تا نگویند حریفان که تو منظور منی (همان‌جا)

 

این اشعار نمونه‌هایی محدود از وقوع‌سرایی است که پیش از قرن دهم سروده شده. اساساً در شعر وقوعی کلی‌گویی‌های عاشقانه کنار زده می‍‌‌شود و معشوقی توصیف می‌گردد که سیمایی جزئی و به عبارتی شخصی‌تر دارد.

نشستم دوش در کنجی که سازم در آن ساعت حکیمی در گذر بود پریشان حال او بودم در آن وقت به من گفتا که دارویی مرا هست بیا تا بر سرت پاشم که روید کشیدم از جگر آهی و گفتم «زمین شوره سنبل بر نیارد

سرِ َکل را به زیر فوطه پنهان مرا چون دید زان‌سان گشت خندان ز فعل او شدم از سر پریشان کز آن دارو سرِ کَل راست درمان تو را موی سر از خاصیّت آن مگر نشنیده‌ای حرف بزرگان در او تخم عمل ضایع مگردان» (وحشی، 1384، ص56)

 

     در خصوص غزل وقوعی قرن دهم مخصوصاً غزلیّات وقوعیِ وحشی گفتنی است، اگرچه غالباً کاربرد غزل وقوعی بیان ریزه‌کاری‌های روابط عاشقانه است، امّا شاعری همچون وحشی بافقی گاهی و آن هم به ندرت، وقوع‌سرایی‌های غیرعاشقانه دارد و در این وقوع‌سرایی‌ها از سیمای ظاهری خود، فقر، غم حاصل از احساسِ تنهایی و روحیة حساسش سخن می‌گوید. وی که بنا به گفته‌ها ،سری کَل و سیمایی نازیبا داشته اینگونه در قطعه‌ای از این موضوع یاد می‌کند:

بر اساس پیش‌گفتار نسبتاً مفصلی که حسین آذران بر دیوان وحشی بافقی می‌نویسد، این شاعر گویا در سراسر زندگی خویش همسری نداشته و بیشتر با دلبران پنداری و خیالی، دل را  خوش می‌داشته است! چنان که در غزلی می‌سراید:

یک همدم و هم‌نفس ندارم گویند بگیر دامنِ وصل دارم هوس و نمی‌دهد دست

می‌میرم و هیچ‌کس ندارم می‌خواهم و دسترس ندارم آن نیست که این هوس ندارم... (همان، ص335-336)

 

     وحشی در قصیده‌ای غم حاصل از فقر و عزلت و تنهایی خویش را به صورت شکایت از روزگار و سرنوشت بیان داشته و می‌سراید:

ای فلک چند ز دیدار تو بینم آزار چند ما را ز جفای‌تو دَوَد اشک به روی سنگباران شدم‌از دستِ‌غمِ‌دهر و هنوز چند باشم به غم و غصّة ایام، صبور

من خود آزرده دلم،‌بادل‌خویشم بگذار ما به روی تو نیاریم تو خود شرم بدار...  بختِ سرگشته‌ام از خواب نگردد بیدار چند گیرم به سر کوچة اندوه، قرار (همان،ص459)

 

      وی در غزلی اینگونه از عُزلت و گوشه نشینی خود یاد می‌کند:

عزلت ما شده سرتاسر دنیا مشهور پایه آن یافت  که‌گردید مجرّد ز همه

قاف تا قاف ُبوَد عُزلت عنقا مشهور هست آری‌به‌فلک‌رفتن‌ عیسا مشهور... (همان،ص280)

 

     همان‌طور که عیان است وحشی-‌ شاعرِ عشق- تمهید هر سخنش برای عشق و خاتمة هر سخنش با عشق است. وی که دیوانش آکنده از وقوع‌گرایی‌های عاشقانه می‌باشد [3]  به سخن گفتن از نیازی که پرده‌در حیاست و بیان احساساتش در آغاز عشق ورزی به یک محبوب و شرح دلدادگی‌ تا رسواییِ برملا شدن عشقش پرداخته امّا بی‌سابقه است که  در میان این سخنان جوان‌پسند، گره‌ای از راز عشق نگشوده و رهنمودی پیرانه و پخته نکرده‌باشد.     

     از آنجا که عمدتاً مضامین شعری مخصوصاً مضامین غزلی، عرصه‌ای برای بروز احساسات پیچیده و تو در توی  عاشقانه می‌باشد؛ هیچگاه نمی‌توان مرزبندی و تقسیم‌بندی بسیاردقیق و جامع و مانعی از عاشقانه‌گویی‌ها ارائه داد. امّا اگراندکی با تسامح و کل‌نگری برخورد کنیم، در آن صورت می‌توانیم شعر وقوعی عاشقانه را در  سه دسته جای دهیم : 1) شعراحساساتِ معتدل 2)شعرسوختی 3) شعر واسوختی.

1) شعر احساسات معتدل

     گفتنی است در اشعار احساسات معتدل بیشتر به توصیف زیبایی ظاهری معشوق پرداخته می‌شود. در این‌گونه اشعار چندان از حدّت سوز حاصل از غم عشق خبری نیست و در کل به مضامین سوختی و واسوختی تمایل نشان داده نمی‌شود. به عبارتی شاعران در آن اهل تهدید یا تملّق‌ نبوده و به هیچ روی از واسوخت سخن نمی‌رانند؛ بلکه تنها انعکاس دهندة عشقی اعتدالی هستند. وحشی می‌سراید:

می‌نماید چند روزی شد که‌آزاریت هست چونی از شاخ گلت رنگی و بویی می‌رسد در گلستانی چو شاخ گل نمی‌جنبی ز جا عشقبازان رازداران همند از من مپوش در طلسم دوستی‌کاندر تواش تأثیرنیست چارة‌خودکن‌اگربیچاره‌سوزی‌همچو توست بارِ حرمان بر نتابد خاطر نازک‌دلان

غالباً دل‌درکف ‌چون‌خود‌ستمکاریت‌هست یا‌‌ به‌این‌خوش‌می‌کنی‌خاطرکه‌گلزاریت‌هست می‌توان‌دانست‌کاندر پای‌دل خاریت هست همچو من بی‌عزّتی‌یا قدر و مقداریت‌هست نسخه‌ها دارم اشارت کن اگر کاریت هست وای بر جان تو گر مانند تو یاریت هست  عمر من‌ بر جان ‌وحشی‌نِه، اگر باریت‌هست (همان، ص196-197)

 

     در حالی که در غزل‌های سبک عراقی تواضع و اظهار نیاز عاشق موج می‌زند؛ در اشعار معتدل وقوعی در انعکاس تصویر وقوعی خبری از خاکساری و نیاز وافر عاشقانه و بی‌تابی‌های بیش از حدّ شاعرانه نیست :

رسید و آن خم ابرو بلند کرد و گذشت نوازشم به جواب سلام اگرچه نداد به جذبة نگهی کز پیش کشان می‌برد کرشمه‌ای که جنون آورد تعقّل آن

تواضعی که به ابرو کنند کرد و گذشت تبسمی ز لبِ نوشخند کرد و گذشت  چه‌صیدهاکه‌اسیر کمند کرد و گذشت  بلای‌دانشِ‌صد هوشمندکردو گذشت... (همان، ص 203)

 

    2) اشعار سوختی وقوعی:

     وحشی در سرودن اشعار سوختی وقوعی مقلّد طرز بابافغانی شیرازی است. «طرز فغانی برزخی است میان سبک‌ هندی و شعر دوره تیموری و سبک عراقی‌... و همین سبک بود که زمینه‌ را جهت بروز و ظهور سبک هندی توسط صائب آماده کرد».(ذوالفقاری،1369، ص 179)

     در زیر نمونه‌هایی از اشعار سوختی وقوعی را ذکر می‌کنیم:

نوید آشنایی می‌دهد چشم سخنگویت بمیرم‌پیش‌آن‌لب،این‌چنین‌گاهی‌تبسّم‌کن به‌رویت‌مردمان‌دیده‌راهست آن‌چنان‌میلی شرابی‌خورده‌ام‌ازشوق‌و زور آورده‌می‌ترسم ز آتش آب می‌جویم ببین فکر محال من فریب غمزه‌امروز آنقدرخوردم‌که می‌باید چه‌بودی‌گر‌ به‌ قدر‌آرزوجان‌داشتی‌وحشی

گرفته اُنس گویا نرمی‌ای‌با تندی خویت بحمدالله که دیدم بی‌گره یک‌بار ابرویت که‌ناگه‌می‌دوندازخانه‌بیرون‌تا سرِ کویت که‌بردارد مرا ناگاه‌و بی‌خود‌ آورد سویت  وفاداری طمع دارم از طبع وفاجویت مجرّب‌بودهرافسون‌که‌برمن‌خواندجادویت که‌کردی‌صدهزاران‌جان‌فدای‌یک‌‌سرمویت (وحشی، 1384 ، ص207- 208)

 

       اظهار تواضع، عجز و بیتابی‌های عاشقانه از موضوعات تکراری اینگونه اشعار وقوعی است و شاید عمده وجه تشابه شعر سوختیِ وقوعی با غزلیّات سبک عراقی در این خصیصه‌ نهفته باشد.برای مثال:

سنایی عارف و شاعر قرن ششم می‌سراید:

. . . از شیر فلک چه باک داریم ما را سگ خویش خوان که تا ما

چون با سگ کویت آشناییم  گوییم که شیر چرخ ماییم... (سنایی، 1385، ص947)

 

وحشی نیز به تبعیّت از شاعران سبک عراقی می‌سراید:

در این‌فکرم‌که‌خواهی‌ماند‌بامن‌مهربان‌یا‌نه گمان‌دارندخلقی‌کز توخواری‌ها کشم آخر بود هر آستانی‌را سگی،ای‌من سگ کویت

به‌من‌کم‌می‌کنی‌لطفی‌که‌داری‌این‌زمان‌یانه عزیزمن‌یقین‌خواهد شدآخراین‌گمان‌یا‌نه... تومی‌خواهی‌که‌من‌باشم‌سگ‌آن‌آستان‌یانه... (وحشی، 1384،ص 365)

 

      نمونة دیگری از اشعار وقوعی سوختی در غزلیّات وحشی شعر زیر است. وحشی در این شعر به دختری آرزو نام اشاره می‌کند که گویا وحشی دلباخته‌اش بوده. نکتة قابل اشاره اینکه: اگر چنین معشوقی در زندگی وحشی قطعیّت حضور داشته‌‌ باشد و این معشوقِ آرزو نام، صرفاً زاییدة خیال و آرزوهای دوردست شاعر نبوده باشد؛  می‌شود گفت که غزل زیر حاصل واقع‌گرایی است تا واقع‌نُمایی شاعرش:

مصلحت‌دیده چنین‌صبر که‌سویش‌نروم هست خوش مصلحتی لیک‌دریغا کو تاب آرزو نامِ یکی سلسله جنبانم هست

ننشینم به رهش بر سر کویش نروم که یک امروز به نظّارة رویش نروم خود به‌خود من‌به‌شکن‌گیری‌مویش نروم...       (همان، 315-316)

 

     3) اشعار واسوختی

      برای ورود به بحث واسوخت و بررسی جلوه‌های آن در شعر وحشی بافقی، نگارنده ابتدا به تعریفی اجمالی از واسوخت می‌پردازد و به این سوال پاسخ می‌دهد: آیا اشعار واسوختی وحشی اساساَ منافاتی با اندیشة عشق محور او دارد یا خیر؟ 

تعریف واژة واسوخت

واسوخت از مصدر مرکب مُرخّم و به معنی بیزاری و روی‌گردانی از معشوق می‌باشد. بنا به فرهنگ دهخدا از نظر ساختاری گاهی پیشوند «وا» بر سر فعل می‌آید که خلاف و عکس معنی فعل را می‌رساند. مثلاً «رفتن» و «وارفتن»، «کنش» و «واکنش» و همچنین است «سوختن» و «واسوختن».(رزمجو،1390: ص80)

     اگر چه سابقة اشعار واسوختی، به پیش از قرن دهم باز می‌گردد، امّا در اصل عُمر استعمال واژة واسوخت به قرن دهم می‌رسد. این واژه مخصوصاً در اشعار سبک هندی به کار رفته است. از نمونه‌های به‌کارگیری واژة واسوخت به معنی بیزاری و اعراض از معشوق، می‌توان به اشعار زیر اشاره نمود:

زود واسوزد ز عشق آتشین رخسارِ  گل			بلبل‌از این‌گونه ‌ناز باغبان‌خواهدکشید (لغت نامه : ذیل واژة واسوختن).
افسرده مکن ز تابِ رشکم		واسوختنم شگون ندارد (ذوالفقاری،1369، ص182)
دل‌ز‌ سودای‌سرِ زلف‌تو خواهد واسوخت		از سر مجمرم این‌دود به‌در خواهد رفت (کلیم همدانی، 1369، ص300)

 

     در شعر کهن فارسی« اعراض اگر از جانب معشوق روی دهد، پسندیده و طبیعی است امّا در ادب پارسی اعراض از جانب عاشق، عجیب و غیر معمول است».( خدیور- فرجی‌فر، 1391 ، ص160) 

الگوی شکل‌گیری واسوخت

دو جریان سوخت و واسوخت مهّم‌ترین فرزندان وقوع‌گرایی به شمار می‌روند. شاعران در خَلق سوخت و واسوخت با دو شیوة حقیقت‌سرایی و حقیقت‌نمایی به بیان ریزه‌کاری‎‌های روابط عاشقانه می‌پردازند. البته تشخیص اینکه یک شعر حاصل حقیقت‌سرایی سراینده‌اش است یا خیر، وابسته به اطّلاع ما از تاریخ ادبیّات و نیز منوط به شواهد باقی‌مانده از روابط عاشقانة شاعری با معشوقی مشخّص در طول تاریخ است و این بدیهی است که به دلیل اشراف بیشتر ما بر زوایای زندگی شخصی شاعران معاصر، تشخیص حقیقت‌سرایی یا حقیقت‌نمایی بودن شعر معاصر امکان پذیرتر است تا تشخیص این امر در شعر شاعران پیشین. [4] به هر روی، شعری که به بازتاب منصفانة حقیقت- یعنی نشان دادن حقیقت آنگونه که هست- می‌پردازد دو وجه سوخت و واسوخت به خود می‌گیرد.البته شایان ذکر است که این جوانب با توجه به خُلق و خوی طرفین، یعنی عاشق و معشوق همواره با شدّت و ضعف سوختی و واسوختی دنبال می‌شود.

        بنا به نظر نگارنده حقیقت‌سرایی دو وجه دارد. به این صورت که اگر سراینده به این نکته برسد که محاسن معشوق بسیار بیشتر از محاسن خودش (عاشق) است، معشوق را در مرتبه‌ای والاتر و خودش را در پایه‌ای ضعیف‌تر دیده، ناگزیر وجودش را سراسر نیاز و معشوق را پر از حُسنِ ناز می‌یابد و در همین جاست که قِسمی از اشعار سوختی شکل می‌گیرد که معشوق عمدتاً در آن وجهی آسمانی دارد. ولی اگر خود را در برابر معشوقش فاضل‌تر و در کُل برتر بیابد، آن زمان است که به حقیقت، عرضه کنندة فضایل و برتری‌های خود در شعر و نیز منعکس‌کنندة کاستی‌ها و معایب معشوق در اثرش می‌گردد. معشوق این نوع شعر اساساً زمینی است و به این شکل قِسمی از اشعار واسوختی شکل می‌گیرد که مبنایش بر پایة حقیقت‌سرایی است.

     در خصوص حقیقت‌نُمایی باید بگوییم که در آن شاعر که از قضا عاشق است، در انعکاس رابطه‌اش با معشوق به آفرینشی اغراق‌گونه امّا قابل پذیرش دست می‌زند و شاعر به سبب این که عاشق است، قضاوتش از اعتدال خارج شده و سعی می‌کند با مَرکبِ اغراق از جادة توصیف روابط عاشقانه بگذرد. در این میان هرچه لهیب و شراره‌های آتش عشق در وجود عاشق بیشتر زبانه کشد، او بیشتر در پر رنگ جلوه دادن محاسن معشوق تلاش می‌کند. از این رو در منظر شاعر،  چشم بی‌فروغِ معشوق، دیدة شهلا می‌شود و قامتِ پست او رعنا می‌گردد و تمامی معایبش به هنر و فضل َبدَل می‌گردد. چنین است که قِسمی دیگر از اشعار سوختی در ادبیّات ما رخ می‌نماید.

 امّا کار به اینجا نیز ختم نمی‌شود و از آنجا که همواره بشر موجودی چند بعدی و ناشناخته است، و از طرف دیگر صحرای عشق وجنون عرصة عجایب‌ است ، عاشقی که از سوخت به نتیجه‌ای نرسیده، دامنگیر واسوخت می‌شود. او در بدو رویکردش به واسوخت همچون جولان‌گه دیرینش یعنی سوخت، در پی جلب نظر و توجّه معشوق به خود می‌باشد که این امر در بیشتر غزلیّات وحشی به خوبی قابل اشاره است. به بیانی دیگر عاشقی که با کلام سوزناکش نه تنها نتوانسته معشوق را تصاحب کند، بلکه با ترفیع اغراق‌گونة درجة معشوق، پله پله او را از خود دور ساخته، با عمل واسوخت سعی می‌کند پله پله به معشوق نزدیک گردد و فاصله‌اش را با معشوق از دست رفته‌اش کم نماید. از این رو او با انتخاب شیوه واسوخت سعی بر این دارد که با توسّل به آخرین حربه‌اش دل معشوق را به سمت خویش مهربان سازد .

    در بررسی پیوند سوخت و واسوخت باید گفت: در اصل هر کدام از این دو، نوعی جریان قلمداد می‌شوند که در برخورد با معشوق شکل گرفته‌اند .امّا در اصل سوخت‌سرایی ، نسبت به جریان واسوخت ، اصیل‌تر و ریشه‌دار‌تر است و می‌توان قبول کرد که واسوخت از دل وقوع‌گرایی بیرون آمده و سوخت محتملاً در پیدایش نسبت به واسوخت از تقدّم زمانی برخوردار بوده است.

چرا واسوخت سرایی؟

همان‌طور که گفتیم حسّ سوخت‌سرایی اصیل‌تر از حسّ واسوخت‌گویی است. امّا در بررسی این امر که شاعران از چه رو به سرودن اشعار واسوختی روی می‌آورند، می‌توان گفت که هر شاعر وقوعی در گام اول وقتی دلبستة معشوقی زمینی می‌شود، به دلیل اینکه هنوز چندان در ورطة سوزان عاشقی نیافتاده، کاملاً نسبت به نقایص ظاهری و باطنی معشوق خود آگاهی دارد. امّا بیشتر میلش بر این است که بر نقاط مثبّت وجود معشوقش تمرکز کرده و بیاندیشد. مثلاً مُحِّب در برخورد با معشوقی که نازیبا ولی صاحب معرفت است، تنها به معرفت و خُلق نیک محبوب فکر می‌کند تا نازیبایی‌ چهرة او . در مرحلة بعدی که عشق در تمام وجود شاعر ریشه دواند، همان چهرة نازیبا در برابر دیدگانش به زیبایی بَدَل می‌شود. امّا در طی این مدّت اگر بر عاشق  محرز ‌شود که معشوق نسبت به عشق او تعهّدی ندارد، آن زمان است که عاشق به تدریج هشیار شده و عشق در دلش رنگِ رخ می‌بازد؛ تا جایی که حتّی ممکن است کار به واسوخت کامل بیانجامد. زمانی که عاشق در حالِ گذار از مرحلة سوخت به واسوخت است، هنوز واسوخت‌گویی‌هایی که بر لب می‌راند، برآمده از عمق جانش نیست؛ یعنی در آن مرحله دل و زبان شاعر با هم یکی نیست. وحشی هم اگرچه به ظاهر سرایندة اشعار واسوختی است، امّا تمایلش به سوخت‌سرایی است. منتها می‌شود گفت وحشی از رفتار
پر تغافل محبّان به خوبی دریافته است که:

کمینه‌خاصیّت‌عشق جذبه‌ایست‌که‌کس را

ز هر دری که برانند بیش، بیشتر آید  (وحشی، 1384، ص277)

 

وحشی که بارها اشعارسوختی‌اش را به درگاه معاشیق عرضه‌کرده و مکرراً هم جفا دیده است، این بار در شیوه‌ای زیرکانه، انکارِ مهر را مانعی بر سر  راه بی‌وفایی‌ها و تغافل‌های گاه و بیگاه معشوقان می‌یابد:

... انکار مهر، سدّ ره صد تغافل است من خود گره به کار خود انداختم که تو

امّا چه سود چون دل ما پیش‌بین نبود زین پیش با مَنت‌، گرهی بر جبین نبود... (همان، ص233)

 

نکتة قابل اشاره این‌که دو مفهوم انکار مهرورزی با عدم مهرورزی کاملاً متفاوت است.زیرا اگرچه وحشی سروده‎‌هایی با مضمون طرد یار دارد و مثلاً می‌سراید:

ای بی‌وفا برو که بر این عهدهای سست رو رو‌که‌وحشی‌آنچه‌کشید از توسست‌عهد

نی اندک اعتماد، که هیچ اعتماد نیست ما را به خاطر است، تو را گر به یاد نیست (همان، ص189)

 

امّا وی علی‌رغم این گلایه‌ها و حتّی وانمود کردن به اعراض، آنچه در این دست از غزل‌ها و اساساً در بیشتر اشعار واسوختی‌ به آن می‌پردازد، اعتقاد به چنین مطلبی است که:

جایی هنوز نیست به ذوق دیار عشق

هرچندظلم‌هست‌وستم‌هست ‌و‌ داد نیست (همان‌جا)

 

     به زعم نگارنده، وحشی در روابط عاشقانة خود به دنبال تجربة عشقی همسان [5]  است  و از این رو نیز متمایل به واسوخت می‌شود . وی در انتهای غزلی رهگشا به شناخت بهتر وحشی، چنین می‌سراید:

نه احتراز از آن جانب است همواره

گهی ز جانب وحشی هم احترازی هست (همان، ص201)

 

و این اندیشة عشق همسان با اساس اندیشة مطرح در سبک عراقی که صرفاً اِبراز نیاز را وظیفه عاشق و اظهارِ ناز  را کار معشوق می‌داند، در تعارض می‌باشد.  باید گفت در کل عشق انسان به انسان  پدیده‌ای است که می‌تواند از شکل سطحی خود یعنی عشق صرفاً جسمانی فراتر رود و حتّی عاشق به درک «رابطه‌ای‌بی‌واسطه»[6] با عشق نائل گردد.

       اگرچه عاشق به دنبال تجربة عشق همسان است و برای به دست آوردن یاری که ساختار فکری‌اش بر پایة دگرآزاری[7]  نیست، تلاش می‌کند؛ ولی واقعیت امر چنین است که همیشه همة عاشقان اقبال تجربة عشقی همسان را ندارند.

    بدیهی است که عاشقِ واقعی ناگزیر به دنبال رابطه‌ای بی‌واسطه است. رابطة بی‌واسطه یعنی کنار زدن و حلّ همة موانع (اعمّ از موانع درونی یا بیرونی) که بر سر راه عشق متعالی قرار دارد. می‌توان گفت یکی از موانعی که آدمی ممکن است در چنین مسیری با آن رو به رو شود، وجود معشوقی ناهمگون است که غالباً جفاپیشه بوده و رفتاری خارج از هنجارِ عشق دارد.

از این رو شاعری چون وحشی وقتی در روابط عاشقانة خود با رفتار سرد معشوق مواجه می‌شود، به دنبال این است که شرایط نامساعد را با چاره‌‌اندیشی خود سامان بخشد و از این رو است که واسوخت در اشعار وی بیش از شاعران دیگر نمایان است. وحشی به ظاهر معشوق را می‌راند در حالی که به هزار ندای پنهان معشوق را به جانب خویش می‌خواند. او که این بار به بی‌مرامی معشوقش یقین دارد، امیدوار است به این طریق (واسوخت) جرقة معرفت در وجود محبوبش برافروخته گردد.پس می‌سراید:

گر طی کنم طریق ادب را چه می‌کنی؟ گر من به دل فرو نخورم دشنه‌های ناز  گیرم که ناز منع توان کرد حسن را با چشم شوخ گرفتم برآمدی ای بی‌سبب اسیر کُشِ بی‌گناه سوز عجز و نیاز روزم اگر بی‌اثر نبود وحشی گرفتم آنکه تو از ننگ مدّعی

رانم دلیر رخشِ طلب را چه می‌کنی؟ آن غمزة حریص غضب را چه می‌کنی؟ چشم نیازمند طلب را چه می‌کنی؟ آن خندة نهانی لب را چه می‌کنی؟ پرسند اگر به‌حشر سبب را چه می‌کنی؟ تأثیر گریة دل شب را چه می‌کنی؟ بستی زبان ز شعر، لقب را چه می‌کنی؟ (همان، ص373)

 

شاعر در این غزل بیان می‌دارد، همانگونه که عاشق نیازمند ناز معشوق است، معشوق نیز چشمی نیازمندِ طلب به درگاه عاشق دارد. این شاعرِ عاشق‌مسلک، بارها در قالب اشعار متعدّد یادآوری کرده که بی‌وفایی نباید سرلوحه و سرمشق کارهای معشوق باشد. زیرا در حقیقت طریق عاشق و معشوق از هم جدا نبوده و گاهی می‌شود عاشق به ناز و معشوق با نیاز، سالک طریق عشق باشند. البته شرط اعتقاد به این مطلب کنار گذاشتن نوعی اندیشه‌های قدیمی در خصوص عشق است. وی می‌گوید:

میان عاشق و معشوق کی دویی گنجد وداع خویش کن اول اگر رفیق منی

برو برو که تو پنداری امتیازی هست که‌این رهیست‌خطرناک‌و ترکتازی هست (همان، ص201)

 

     گفتنی است اگرچه در مرحلة انکارِ مهر، آتشِ عشق عاشق در زیر خاکسترِ بی‌اعتنایی‌هایِ معشوق پنهان‌گشته، ولی ممکن است با اندکْ وزشِ محبّتی این آتش خاموش، جانی دوباره گیرد و چه بسا پر شور‌تر از گذشته، جان و دل عاشق را در زبانه‌های گرم خویش ذوب سازد. در کل اگر در مرحلة گذار، معشوق تغییر مسیر داده و ترک جفاهای گذشته نماید، عاشق مطمئناً از واسوخت، اعراض ‌می‌کند و روی به طریق سوخت می‌آورد. امّا اگر او همچنان با بی‌وفایی و بی‌معرفتی معشوق رو به رو شود، آن زمان است که در واسوخت ثابت قدم می‌شود و دور نیست که از او بری و بیزار گردد. کشمکش روحی شاعر در یافتن فرد مقصّر و راه چاره در این شعر وحشی نمایان است:     

صد حیف از محبّت بیش از قیاس ما بودی به راه سیل بسی به، که راه او عیبش کنند ناگه و باشد به جای خویش ما را به دست‌رشک‌مده‌خود بکش به جور کفران نعمتش سبب قحط وصل شد  ترسم که نایدش به نظر بند پاره نیز وحشی ازین عزا به در آییم تا به کی

با بی‌‌وفایی حقِّ وفا ناشناس ما طرحِ بنایِ عشق محبّت اساس ما گو دور دار اطلس خویش از پلاس ما این است از مروّت تو التماس ما زینش بتر سزاست دل ناسپاس ما دارد اگر نگاه تو زین گونه پاس ما باشد کهن پلاس مصیبت لباس ما (همان، ص154)

 

در این غزل شاعر در تشخیص عامل اصلی این نابه سامانی سردرگم است به گونه‌ای که ابتدا معشوق را به دلیل خطایی که مرتکب شده ملامت کرده ، امّا فوراً دلش را چون ناسپاسی کرده مقصّر می‌داند. در این شعر، شاعر حالتی بین سوخت و واسوخت دارد. البته سرانجام وی تصمیم بر واسوخت و اعراض از  معشوق می‌گیرد.

گونه‌های واسوخت در شعر شاعران

به طور کلی اشعار واسوختی از گذشته تا کنون به دو دستة زیر تقسیم می‌شوند:

ا-اشعار گذار(از سوخت به واسوخت) 2- واسوخت تمام عیّار: که این نوع واسوخت خود به دو دسته تقسیم می‌شود. الف) شعر اعراضی در جهت عشق متعالی ب) شعر نفرت

شعر گذار (از سوخت به واسوخت) شعری است که حال و هوای واسوخت کامل در آن برقرار نیست و شاعر با هدف رام کردن دل معشوق واسوخت‌سرایی می‌کند. در خصوص شعر اعراضی در جهت عشق متعالی نیز می‌توان گقت این‌گونه اشعار در جهت رشد و تکامل اندیشة سرایندگان آن در حوزة رسیدن به عشق همسان و درک رابطه‌ای بی‌واسطه‌ شکل می‌گیرد؛ در حالی که شعر نفرت تنها از روی هوس‌جویی و لج‌بازی یا تسلّا دادن خود در برابر جفاپیشگی معشوق از جانب مدّعی عشق سروده می‌شود. « شعر نفرت» گونه‌ای دیگر از واسوخت تمام‌عیار می‌باشد که این نوع از واسوخت در اشعار و ترانه‌های امروزی جایگاهی پر رنگ یافته است.  شاعرانِ شعرِ نفرت در واگویه‌های درونی خود رویکردی منفی نسبت به معشوق دارند و از این رو وی را می‌رانند و این راندن، خواندنی در پی ندارد.  بنا بر نظر نگارنده نشانی بارز از شعر نفرت  در اشعار وحشی بافقی وجود ندارد.

ویژگی اشعار واسوختی وحشی

اگرچه واسوخت به صورت کمرنگ در شعر شاعران پیش از وحشی وجود دارد[8]،  امّا وحشی به صورتی ویژه این شیوه را در غزلیّات خود برجسته ساخت. به طوری که به دلیل بسامد بالای واسوخت‌گویی او را واضع مکتب واسوخت در شعر و ادب فارسی می‌دانند.

 از میان انواع واسوخت که در بالا ذکر گردید، می‌توان گفت اگرچه وحشی نمایندة سرایندگان شعر گذار ( از سوخت به واسوخت) است، امّا در انواع دیگر واسوخت بجز شعر نفرت، طبع آزمایی‌هایی نموده. با این حال بنا به نظر نگارنده او را باید شاعر شعر گذار( از سوخت به واسوخت) نامید. گفتنی است شاعری چون وحشی در سرودن این نوع از شعر واسوختی دنباله‌رو شاعران پیشین مخصوصاً شعرای سبک عراقی بوده است.

      اگرچه از نظر کمّی واسوخت‌‌گویی‌های سبک خراسانی و عراقی در مقایسه با اشعار سوختی رایج در همین دوره‌ها چندان چشمگیر نیست؛ امّا این قبیل اشعارِ محدود، زمینه را برای ظهور واسوخت‌گویی‌های وحشی در قرن دهم فراهم آوردند؛ تا جایی که اشعار واسوختی این شاعر واسط العقد سروده‌های واسوختی گذار ( از سوخت به واسوخت) گردید.

شاخصه‌های اصلی شعر گذار از( سوخت به واسوخت) در سروده‌های وحشی

چهار نکتة اصلی در اشعار مرحلة گذار (از سوخت به واسوخت) در موارد زیر خلاصه می‌شود:

1-عاشق بر کرده‌های پیشین خود افسوس خورده و برای هشیار کردن خود یادآوری می‌کند که:

بلبل آن به که فریب گل رعنا نخورد

که دو روزی است وفاداری یاران دو رنگ (همان:302)

 

2-شاعر در شعر خطاهای معشوق را به یاد او می‌آورد:

مکن، مباد که عادت کند طبیعت تو

بد است‌این‌همه‌عادت‌به‌خشم‌و ناز مکن     (همان،340)

 

3-عاشق تهدید به اعراض و رفتن می‌کند و به این طریق معشوق را انذار می‌دهد:

پُر است شهر ز نازِ بُتان، نیاز کم است		مکن چنان که شوم از تو بی‌نیاز مکن  (همان، 340)
گو مستِ جامِ خوبی، غافل مشو که دارد		این‌دست شیشه‌پر کن‌سنگ قدح شکن‌هم (همان، 320)

 

4-عاشق در شعر به صورتی پنهانی معشوق را به جانب خود می‌خواند و به اصطلاح تبشیر می‌دهد؛ منتها شرط آن، برگشتن معشوق از خطاهای گذشته و طریق وفا در پیش گرفتن اوست:

دل و طبع خویش را گو که شوند نرم‌خوتر گله گر کنم ز خویت بجز این قدر نباشد همه رنگ حیله بینم پس پردة فریبت

که دلم بهانه‌جو شد من از او بهانه‌جوتر که شوند اگز تو خواهی قدری ازین نکوتر برو ای دورو که هستی ز گل دو رو دوروتر (همان، 278)

 

نمونه‌هایی از شعر گذار(از سوخت به واسوخت):

گفتنی است که شعر واسوختی گذار می‌تواند دارای درجات متفاوتی از واسوخت باشد. در اینجا به ذکر ابیاتی چند از اشعار واسوختی گذار  پرداخته و علاوه بر تأکید بر وجوه اعراضی این سروده‌ها به دلایل خود مبنی بر گذاری بودن آن‌ها اشاره می‎کنیم:

سوی بزمت نگذرم از بس که خوارم کرده‌ای ناامیدم بیش از این مگذار خون من بریز		تا نداند کس که چون بی‌اعتبارم کرده‌ای... چون به لطف خویشتن امیدوارم کرده‌ای...     (همان: 367)
مکن مکن لب ما را به شکوه باز مکن من آن نیم که بدی سر زند ز یاری من		زبانِ کوتهِ ما را به خود دراز مکن... درآ خوش از درِ یاری و احتراز مکن...     (همان: 340)
من اگر این بار رفتم، رفتم آزارم مکن پای برگشتن نخواهم‌داشت‌خواهم‌رفت و ماند بنده می‌خواهی ز خدمتکار خود غافل مشو		این تغافل‌های بیش از پیش در کارم مکن در تماشاگاه دیگر نقش دیوارم مکن می‌شود ناگه کسی دیگر خریدارم مکن...     (همان: 339)
عشق ما پرتو ندارد ما چراغ مرده‌ایم گر همه مرهم شوی ما را نباشد سودمند در نمی‌گیرد به او نیرنگ سازی‌های ما		گرم کن هنگامة دیگر که ما افسرده‌ایم کز تو پر آزردگی داریم و بس آزرده‌ایم...  گرچه ز افسون آب‌از آتش‌برون آورده‌ایم...    (همان: 307)
ما چون ز دری پای کشیدیم کشیدیم دل نیست کبوتر که چو برخاست نشیند صد باغ بهار است و صلای گل و گلشن سر تا به قدم تیغ دعاییم و تو غافل		امید ز هر کس که بریدیم بریدیم از گوشة بامی که پریدیم پریدیم گر میوه‌ی یک باغ نچیدیم نچیدیم هان واقف دم باش رسیدیم رسیدیم    (همان: 306)
ترک ما کردی برو هم‌صحبت اغیار باش گرچه‌می‌دانم‌که‌دشواراست‌صبر از روی‌دوست صبر خواهم کرد وحشی در غم نادیدنش		یار ما چون‌نیستی‌با‌ هر که‌خواهی‌یار باش... چند روزی صبر خواهم‌کرد گو دشوار باش من که خواهم مرد گو از حسرت‌دیدار باش    (همان: 289)
عشق می‌فرمایدم مستغنی ‌از دیدار باش شوق می‌گوید که آسان نیست بی او زیستن وصل خواری بر دهد ای طایر بستان پرست صبر خواهم کرد وحشی در غم نادیدنش		چندگه با یار بودی چندگه بی‌یار باش صبر می‌گوید که باکی‌نیست‌گو دشوار باش گلستان‌خواهی‌قفس‌مستغنی‌از گلزار باش... من‌که خواهم‌مُرد گو از حسرت دیدار باش    (همان: 287-288)
روم به جای دگر ، دل دهم به یار دگر به دیگری دهم این دل که خوار کردة تست میان ما و تو ناز و نیاز برطرف است خموش وحشی از انکار عشق او کاین حرف		هوای یار دگر دارم و دیار دگر چرا که عاشق تو دارد اعتبار دگر به خود تو نیز بده بعد از این قرار دگر حکایتیست که گفتی هزار بار دگر    (همان: 277-278)
می‌توانم بود بی تو تاب تنهاییم هست سوی تو گویم نخواهم آمد امّا می‌شنو		امتحان صبر خود کردم شکیباییم هست... ایستاده بر در دل صد تقاضاییم هست    (همان:198-199)
مصلحت دیده چنین صبر که سویش نروم هست خوش مصلحتی، لیک دریغا کو تاب آرزو نام یکی سلسله‌جنبانم هست		ننشینم به رهش بر سر کویش نروم که یک امروز به نظارة رویش نروم خود به‌خود من به شکن‌گیری‌مویش نروم    (همان: 315-316)
مده از خنده فریب و مزن از غمزه خدنگ غمزه گو ناوک خود بیهده زین پس مفکن عذرم این بس اگر از کوی تو رفتم که نماند آهِ حسرت نه به آیینة وحشی آن کرد		روکه‌مارا به‌تومِن‌بعد نه‌صلح‌است و نه‌جنگ که دل و جان دگر ساختم از آهن و سنگ نام نیکی که توانم بدلش ساخت به ننگ... که توان بردش از صیقل ابروی تو رنگ    (همان: 301-302)
می‌توانم که لب از آب خضر تر نکنم شوق یوسف اگرم ثانی یعقوب کند آن قوی حوصله بازم که اگر حسرت صید وحشی آزردگیی داری و از من داری		یمیرم از تشنگی و چشم به کوثر نکنم دارم آن تاب کز او دیده منوّر نکنم چنگ در جان زندم میل کبوتر نکنم... من چه کردم که غلط بود که دیگر نکنم    (،همان: 313-314)

 

هدف وحشی از خلق شعر گذار( از سوخت به واسوخت):

می‌توان گفت وحشی به سه دلیل، شعر واسوختی گذار (از سوخت به واسوخت) می‌سراید:

1)این قبیل اشعار عمدتاً  یک مصلحت و چاره‌اندیشی رندانه بوده که به منظور رام کردن دل توسن معشوق از جانب عاشق سروده می‌شده‌است . زیرا همانطور که گفتیم:

کمینه‌خاصیّت‌عشق‌جذبه‌ایست‌که‌کس‌را

ز هر دری که برانند بیش، بیشتر آید  (همان ، ص277)

 

و از این رو چنین تفکّری هیچگونه منافاتی با اینکه وحشی شاعری عشق محور است، ندارد.

2) گاهی اوقات اشعار واسوختی گذار به منظور حفظ عزّتِ نفس شاعر سروده‌ می‌شود؛ امّا ناگهان شاعر در میانه یا انتهای شعر معترف می‌شود که دوری از معشوق برای او امکان‌پذیر نیست.

ما گل به پاسبان گلستان گذاشتیم می‌آید از گشودن آن بوی منّتی در کار ما مضایقه‌ای داشت ناخدا در خود نیافتیم مدارا به اهرمن کردیم پا ز دیده به عزم ره حرم ظلمت به پیش چشمة حیوان تتق کشید وحشی نداشت پای گریز از کمند عشق

بستان به پرورندة بستان گذاشتیم در بسته باغ خلد به رضوان گذاشتیم کشتی به موج و رخت به طوفان گذاشتیم بوسیدن بساط سلیمان گذاشتیم ره بسته بود خار مغیلان گذاشتیم رفتیم و ذوق چشمة حیوان گذاشتیم او را به بند خانة حرمان گذاشتیم    (همان، ص 314)

 

در شعر بالا، نگهبان یا همان رقیب کسی است که مانع رسیدن وحشی به معشوق است و شاعر که نگهبان را اهریمن و خدانشناس می‌خواند به خاطر همین بی‌حرمتی‌ها ابتدا عزم جزم می‌کند که از معشوقش بگذرد امّا در بیت پایانی کمند عشق را محکم‌تر از آن می‌داند که بتواند راه گریزی از آن داشته باشد. پس به ناگزیر خود را بندی و اسیر خانة حرمان و بی‌بهرگی از عشق یار خوانده و از طریق اعراض برمی‌گردد.

3) زمانی نیز شعر گذار از سوخت به واسوخت از روی ناچاری و اینکه دیگر عاشق در دل معشوق جایگاهی ندارد سروده می‌شود. غالباً در پایان چنین اشعاری عاشق بر این معترف می‌شود که همچنان قادر به ترک عشق معشوقش نیست.

جز غیر کسی همره آن عربده‌جو نیست دوری نگزیند ز رقیبان سر مویی پیش تو سبب چیست که ما کم ز رقیبیم زین در برود گر غرضت رفتن وحشی است

بد می‌رود این راه و روش هیچ نکو نیست با ما کشش خاطر او یک سر مو نیست آیین وفاداری ما خود کم از او نیست... حاجت به تغافل زدن و تندی‌خو نیست    (همان، ص191-192)

 

شعر اعراضی در جهت تعالی و رشد

همانگونه که قبلاً نیز اشاره نمودیم اگرچه بسامد اشعار واسوختی گذار در میان سروده‌های وحشی بالاست، امّا نوعی دیگر از واسوخت در اشعار این شاعر وجود دارد، که در جهت تعالی و درک رابطه‌ای بی‌واسطه  روی می‌دهد. این نوع از شعر واسوختی اگرچه با اعراض کامل عاشق از معشوق همراه است؛ امّا معنای آن  اعراض،  نفرت داشتن از معشوق نیست. برخلاف شعر نفرت که در آن قلب شاعر آکنده از بیزاری و نفرت نسبت به معشوق است شاعر در شعر اعراضی در جهت تعالی و رشد با قلبی که از هر کینه و کدورتی عاری است، به اعراض از معشوق دست می‌زند. او با این اقدام وجود خود را از تیرگی یک رابطة عاری از عشق، رها می‌کند.

نفروخته خود را ز غمت باز خریدیم در دست نداریم بجز خار ملامت این راه نه راهیست عنان باز کش ای دل مانند سگ هرزه‌رو صید ندیده وحشی به فریب همه کس می‌روی از راه

آن خط غلامی که ندادیم دریدیم  زان دامن گل کز چمن وصل نچیدیم دیدی‌که‌درین‌یک‌دوسه‌منزل‌چه‌کشیدیم بیهوده دویدیم و چه بیهوده دویدیم بگذار که ما ساده‌دلی چون تو ندیدیم    (همان، ص316-317)

 

وفاداری در عشق یعنی مراعات آداب عشق، و شخص وفادار یعنی کسی که به مفهوم عشق کاملاً متعهد است. شاعری مانند وحشی وقتی در برخورد با معشوق متوجّه می‌شود که محبوبش، پایبند به حقیقتِ عشق نیست، چاره‌ای جز اعراض کامل از او ندارد. وی از آنجا که به دنبال درک رابطه‌ای بی‌واسطه‌است، این بار اجباراً علی‌رغم ندای احساس و شوق خویش از معشوقی دل می‌کند که قادر به  درک مفهوم والای عشق نیست. از این رو می‌سراید:

جایی روم که جنس وفا را خرد کسی یاری که دستگیری یاری کند کجاست یاری‌ست‌هرچه هست‌و ز یاری‌غرض وفاست دهقان چه خوب گفت چو می‌کند خاربن وحشی برای صحبت یاران بی‌وفا

نام متاع من به زبان آورد کسی گر سینه‌ای خراشد و جیبی درد کسی یاری که بی‌وفاست کجا می‌برد کسی شاخی کش این بر است چرا پرورد کسی  خاطر چرا حزین کند و غم خورد کسی    (همان،ص371-372)

 

      آرزومندی او برای یافتن معشوقی که قادر به درک عشقی همسان باشد در برخی از اشعار او به چشم می‌آید:

تا قسمتم ز میکدة آرزوی کیست؟ تیغی که زخم ناز به قدر جگر زند		رطل‌میی‌که‌مست‌شوم در سبوی کیست؟ تا در میان غمزة بیدادجوی کیست؟ (همان، ص183)
ای دیده! دشتبان نگاهت به راه کیست؟		در خاطرت سواری طرز نگاه کیست؟ (همان، ص182)

 

وی همیشه عاشق است و عشق او دور از هرگونه غرض ورزی است . وی در پاسخ به عدّه‌ای که او را هوس‌باز و غرض ورز می‌خوانند می‌سراید:

هرگز به غرض عشق من آلوده نگردد پروانه‌ام و عادت من سوختن خویش

چشمم به کف پای کسی سوده نگردد... تا پاک نسوزم دلم آسوده نگردد (همان، ص260)

 

تلاش و تکاپوی شاعر برای بیشترمحظوظ شدن از عشق، مثال زدنی است :

خواهم‌آن عشق که‌هستی ز سرِ ما ببرد

بی‌خودی آید و ننگ خودی از ما ببرد (همان، ص214)

 

نتیجه

در پایان سخن باید خاطر نشان شویم که بنا به نظر نگارنده، حاصل وقوع‌گرایی در شعر عاشقانة فارسی سه جریان شعری احساسات معتدل ، سوخت و واسوخت می‌باشد که هر کدام از موارد یاد شده جریان‌های مستقلی در برخورد با معشوق هستند. منتها جریان سوخت‌گرایی نسبت به جریان واسوخت اصیل‌تر و ریشه‌دارتر است. وحشی در میان سایر شاعرانی که اشعار وقوعی مخصوصاً واسوختی‌می‌سرایند، شاعری مطرح و زبانزد می‌باشد. اکثر اشعار واسوختی وحشی از نوع گذار از سوخت به واسوخت است که به نمونه‌های متعدّدی از آن به علاوة نمونه‌ای از  اشعار اعراضی او در جهت رسیدن به تعالی اشاره گردید و نیز عنوان شد که این شاعر هیچ‌گاه سرایندة شعر نفرت نبوده است. نیز یادآور شدیم که وحشی-‌ شاعرِ عشق- تمهید هر سخنش برای عشق و خاتمة هر سخنش با عشق است؛ و سرودن پاره‌ای اشعار واسوختی دلیل نقض سخنان او در باب عشق نیست. زیرا که اصولاً اکثر اشعار واسوختی وحشی یک مصلحت و چاره‌اندیشی رندانه بوده که به منظور رام کردن دل توسن معشوق زمینی از جانب عاشق سروده شده و دیگر اشعار واسوختی‌اش -یعنی اشعار اعراضی کامل در جهت تعالی- با هدف شکستنِ رابطة وابستگی یک جانبة عاشق نسبت به معشوق و نیز  به سبب بر هم زدن رابطة سلطه‌جویانة معشوق خلق گردیده است.        

پی‌نوشت‌ها

1)شبلی نعمانی نویسندة (شعر العجم)و واله داغستانی(مؤلف ریاض الشعرا)

2)وقوعی شیرازی، وقوعی نیشابوری و وقوعی تبریزی

3) دراین باره  نگاه کنید به غزل های 124، 233، 266 و 212 از دیوان وحشی بافقی ویراستة دکتر حسین آذران

4) برای مثال این بیت از حافظ:

این همه‌شهد و شکر‌ کز سخنم‌می‌ریزد

اجر صبریست کز آن شاخِ نباتم دادند (حافظ، 1379، ص247)

 

به طبع داوری در باب این بیت از غزل حافظ که آیا حاصل حقیقت‌سرایی می‌باشد یا خیر و تشخیص اینکه آیا واقعاً معشوقی به نام شاخ نبات در زندگی او وجود داشته، به دلیل نبود استنادات کافی برای محققین دشوارتر است تا تشخیص حقیقت‌سرایی یا حقیقت‌نمایی بودن یک شعرِ عاشقانة شاملو برای آیدا.

5) برای اطّلاع بیشتر در این خصوص نگاه کنید به کتاب هفتاد سال عاشقانه ص92.

6) برای اطلاع بیشتر در خصوص رابطة بی‌واسطه نگاه کنید به کتاب هفتاد سال عاشقانه ص92.

7) برای توضیح بیشتر دربارة دگرآزاری (سادیسم) نگاه کنید به کتاب هنر عشق‌ورزیدن، ترجمة پوری سلطانی، ص32.

صنما بی تو دلم هیچ شکیبا نشود  یکدل و یکتا خواهم که بُوی جمله مرا ناز چندان کن بر من که کنی صحبت من نکشم ناز تو را و ندهم دل به تو هم

وگر امروز شکیبا شد‌ فردا نشود وآنکه او چون تو بود یکدل‌و یکتا نشود... تا مگر صحبت دیرینه معادا نشود تا مرا دوستی و مهر تو پیدا نشود... (منوچهری ،1356، ص11)

 

 8) برای نمونه نگاه کنید به شعر منوچهری شاعر سبک خراسانی که چنین می‌سراید : 

و این شعر از سنایی شاعر سبک عراقی :

ترا دل دادم ای دلبرشبت‌خوش باد من رفتم اگر وصلت بگشت از من روا دارم روا دارم

تو‌دانی‌با‌دل‌غمخورشبت‌ خوش‌ باد ‌من‌ رفتم گرفتم‌هجرت‌اندر بر،شبت‌خوش‌باد‌من رفتم     (سنایی،1385، ص925)

 

منابع:

کتاب‌ها:

حافظ شیرازی، خواجه شمس‌الدّین محمّد،(1379)،دیوان غزلیّات حافظ، به کوشش
    خلیل خطیب رهبر ، چاپ بیست و هفتم ، تهران: امیر کبیر.

دهخدا، علی اکبر،(1377)، لغت نامه، چاپ دوم، تهران: دانشگاه تهران.

رودکی، ابو عبدالله جعفر بن محمّد،(1363)، دیوان کامل رودکی، چاپ اول ، تهران: فخر

     رازی .

سنایی ، ابوالمجد بن آدم، دیوان سنایی غزنوی ،(1385)، محمّد تقی مدرس رضوی،
     چاپ ششم ، تهران: سنایی.   

شمیسا ، سیروس، (1382)،سبک شناسی شعر ، چاپ نهم ، تهران، فردوس.

فروم، اریک، (1389)، هنر عشق ورزیدن، پوری سلطانی، چاپ بیست و هفتم ، تهران:     
     انتشارات مروارید.

کلیم همدانی، ابوطالب، (1369)، دیوان ابوطالب کلیم همدانی، تصحیح و تعلیقات
    محمّد قهرمان،چاپ اول.تهران: آستان قدس رضوی.

گلچین معانی، احمد، (1374)، مکتب وقوع در شعر فارسی . چاپ اول. مشهد: دانشگاه 
     فردوسی.

مختاری، محمّد،( 1378)، هفتاد سال عاشقانه، چاپ اول، تهران: تیراژه

وحشی بافقی، کمال‌الدیّن ، ( 1384)، دیوان وحشی بافقی ، حسین آذران (نخعی)، چاپ 
     نهم، تهران: امیر کبیر.    

مقاله‌ها:

خدیور، هادی- فرجی‌فر، شیما ، ( بهار 1391) ، «جلوه‌های ناز و نیاز در ادب عاشقانه و
      عارفانه»،  ادب و عرفان، سال سوم، شمارة دهم ، 139-162.     

ذوالفقاری، حسن، ( آذر و دی 1369) ، «بابافغانی و مکتب وقوع» ،  هلال، سال ششم،
     شمارة سی وسوم ، از 179 تا 187.   

رزمجو، توران ،( فروردین1390)، «نگاهی به مکتب واسوخت در تاریخ ادبیات ایران»، 
    کتاب ماه ادبیات، شمارة صد و شصت و دو، از 80 تا 84.